У апошнія дзесяцігоддзі тэма захавання біяразнастайнасці стала не толькі важнай экалагічнай праблемай, але і эканамічнай. Аднак нягледзячы на ўсё большую ўвагу да гэтай праблемы, многія ўсё яшчэ разглядаюць прыроду выключна праз прызму яе карыснасці для чалавека. Такі падыход непазбежна вядзе да яе дэградацыі, бо яна ўспрымаецца як рэсурс для атрымання прыбытку або як звалка адкідаў чалавечай дзейнасці.
Але што калі мы паспрабуем зірнуць на прыроду з іншага, этычнага пункту гледжання, і прызнаем за ёй каштоўнасць, якая не зводзіцца да «карыснасці» для чалавека? Такі погляд патрабуе прызнання таго, што прырода і яе біяразнастайнасць — расліны гэта, жывёлы або цэлыя экасістэмы — маюць унутраную каштоўнасць, якая не залежыць ад таго, як яна служыць нашым інтарэсам.
Што такое ўнутраная і вонкавая каштоўнасць прыроды
Каб зразумець, чаму захаванне біяразнастайнасці — гэта не толькі пытанне эканамічнай выгады, але і этычнага абавязку, важна адрозніваць два тыпы каштоўнасці, якія можа мець прырода: унутраную і вонкавую.
Пад вонкавай каштоўнасцю прыроды звычайна маецца на ўвазе яе карысць для чалавека: рэсурсы, лекі, ежа, чыстае паветра ці кліматычныя рэгуляванні*. Такія аспекты лягчэй ацаніць у грашах, і менавіта яны часта робяцца асноўным матывам для абароны прыроды. Вось некалькі прыкладаў.
| Рака каштоўная, бо забяспечвае вадой | Мора важнае, бо там шмат рыбы | Расліны патрэбныя, бо з’яўляюцца сыравінай для лекаў |
| Горы, лясы і пляжы даюць месцы для адпачынку і падарожжаў | Пчолы патрэбныя, бо апыляюць сельскагаспадарчыя культуры | Лес важны, бо гэта крыніца драўніны |
* Кліматычныя рэгуляванні — гэта здольнасць прыроды ўплываць на кліматычныя ўмовы праз падтрыманне іх стабільнасці. Напрыклад, лясы паглынаюць вуглякіслы газ, рэгулююць тэмпературу і вільготнасць, а вадаёмы змяншаюць рызыку засухі і паводак. Такія рэгуляванні граюць ключавую ролю ў стварэнні камфортных умоў для жыцця чалавека.
Вонкавая каштоўнасць — гэта такі антрапацэнтрычны падыход: прырода важная, бо служыць чалавеку.
Але прырода мае і ўнутраную каштоўнасць, якая не залежыць ад яе карысці для чалавека. Гэта само права на існаванне кожнага элемента экасістэмы.
Вішня, напрыклад, мае сваю каштоўнасць не толькі праз тое, што яе ягады карысныя для птушак і людзей, але і таму, што яна існуе дзеля самой сябе — расце, квітнее, дае плады, працягвае свой род. Лес каштоўны, бо гэта жывы, унікальны свет, а не таму, што з яго можна ўзяць дровы.
Жывёлы, рэкі, горы і экасістэмы маюць права на існаванне, нават калі яны не прыносяць нам ніякай карысці.
Гэтую ўнутраную каштоўнасць немагчыма выразіць у грашовых адзінках. У яе няма непасрэднай карысці для нас, але гэта не робіць яе менш важнай.
Чаму ўнутраная каштоўнасць важная
Прызнанне ўнутранай каштоўнасці прыроды азначае, што жывыя істоты маюць права на існаванне незалежна ад іх карысці для чалавека. Яны робяцца не проста аб’ектамі выкарыстання, а суб’ектамі, з якімі мы павінны ашчадна і з павагай узаемадзейнічаць.
Унутраная каштоўнасць дае прыродзе маральны статус, аналагічны статусу чалавека, патрабуе ўлічваць інтарэсы ўсіх жывых істот, а не толькі свае ўласныя.
Гэты падыход таксама мае на ўвазе тое, што мы не можам зводзіць усе віды і экасістэмы выключна да эканамічнай ацэнкі. Нават калі нейкая жывёла ці расліна не мае відавочнай карысці для чалавека, яна ўсё роўна мае права на існаванне, і яе знікненне — гэта страта чагосьці каштоўнага, што не вымяраецца грашыма або выгодамі для чалавека.
Пры гэтым важна ўлічваць і вонкавую каштоўнасць прыроды: чым багацейшая экасістэма, тым лепш яна дае рады зменам клімату, хваробам і катастрофам.
Але не ўсе экасістэмныя паслугі, якія прырода дае чалавецтву, можна ацаніць грашыма.
Збядненне біяразнастайнасці мае доўгатэрміновыя наступствы, якія могуць быць занадта маштабнымі і складанымі для колькаснай ацэнкі. Страта аднаго віду можа прывесці да ланцуговай рэакцыі, якая парушыць баланс усёй экасістэмы.
Напрыклад, знікненне пчол ставіць пад пагрозу імавернасць апылення мноства сельскагаспадарчых культур, што цягне за сабою эканамічныя і харчовыя страты.
Ад знікнення каралавых рыфаў, у якіх жыве шмат марскіх відаў, залежыць не толькі біяразнастайнасць, але і рыбалоўства. Акрамя таго каралы абараняюць берагі ад шторму і хваляў. Іх знікненне павялічвае рызыку паводкі і разбурэнняў, асабліва для астраўных дзяржаў, дзе такія наступствы могуць быць катастрафічнымі.
З пункту гледжання ўнутранай каштоўнасці прыроды важныя ўсе жывыя істоты, а не толькі тыя, што карысныя чалавеку. Нават віды, якія прынята лічыць «шкоднымі» або «непатрэбнымі», напрыклад пустазелле, цвіль або бактэрыі, маюць права на існаванне.
Калі глядзець на прыроду як на супольнасць роўных, то поўнае знішчэнне любога віду — незалежна ад яго памеру або рэпутацыі — робіцца этычна праблемным.
Калі мы глядзім на прыроду толькі як на рэсурс, які павінен нам служыць, лёгка пачаць ставіцца да яе без павагі. А вось прызнанне яе ўласнай каштоўнасці дапамагае пераасэнсаваць нашыя адносіны з навакольным светам і пачаць клапаціцца пра яго па-сапраўднаму.
Што важна рабіць, каб захоўваць біяразнастайнасць на планеце
1. Упісваць унутраную каштоўнасць прыроды ў заканадаўства
Такі падыход дапамагае разглядаць прыроду як правасуб’ект, які мае права на існаванне, аднаўленне і развіццё.
Калі прызнаць рэкі, лясы і іншыя часткі прыроды юрыдычнымі асобамі, то іх змогуць афіцыйна абараняць у судзе — напрыклад, эколагі ды экалагіні, НДА або спецыяльна прызначаныя людзі.
Пры гэтым важна не тое, наколькі карысная прырода для чалавека, а тое, што яна мае права проста быць, аднаўляцца і развівацца. Вось некалькі прыкладаў, як прырода атрымала «голас» у прававой сістэме.
У 2017 годзе рака Уангануі (на мове маоры — Te Awa Tupua) у Новай Зеландыі стала другой у свеце ракой, якая афіцыйна атрымала статус юрыдычнай асобы. Гэта значыць, што яе прызналі жывой істотай з уласнымі правамі — не проста прыродным аб’ектам, а тым, каго можна абараняць паводле закона.
Гэта атрымалася праз шматгадовую барацьбу народа маоры, які лічыць раку сваім продкам. Цяпер Уангануі мае афіцыйных прадстаўнікоў, якія могуць ад яе імя ўдзельнічаць у судовых справах і сачыць за тым, каб да ракі ставіліся з клопатам і павагай.
Прыклад Новай Зеландыі натхніў і іншыя краіны. Такім парадкам, у 2021 годзе рака Магпай у Квебеку стала першай ракой у Канадзе, якая атрымала статус юрыдычнай асобы. Гэта адбылося дзякуючы супольным намаганням мясцовых уладаў і карэннага народа іну, для якога рака мае глыбокае духоўнае і культурнае значэнне.
Існуе таксама міжнародная ініцыятыва Універсальная дэкларацыя правоў рэк, якая абвяшчае, што рэкі з’яўляюцца жывымі істотамі і валодаюць натуральнымі правамі, незалежна ад таго, ці прызнаюць гэтыя правы дзяржавы. Дакумент не мае юрыдычнай сілы, як, напрыклад, міжнародныя дамовы, але з’яўляецца важным арыенцірам у галіне аховы прыроды, як Міжнародная дэкларацыя правоў чалавека ў свой час.
Вось асноўныя прынцыпы дэкларацыі:
| Права на існаванне Рака мае права існаваць і працягваць сваю натуральную плынь. | Права на здароўе Рака мае права на захаванне і аднаўленне сваёй экасістэмы. |
| Права быць свабоднай ад забруджванняў Яна мае права не быць атручанай ці скажонай дзейнасцю чалавека. | Права сілкаваць і падтрымліваць жыццё Рака — аснова многіх формаў жыцця, і яна мае права захоўваць свае экасістэмныя сувязі. |
| Права на аднаўленне Калі раку пашкодзілі, яна мае права на аднаўленне, у тым ліку на спыненне разбуральных праектаў. | Права на юрыдычнае прадстаўніцтва Рацэ павінны быць прызначаныя юрыдычныя апекуны, якія будуць афіцыйна абараняць яе інтарэсы. |
2. Падтрымліваць грамадзянскую навуку
Грамадзянская навука (citizen science) — гэта падыход, у якім людзі без спецыяльнай навуковай адукацыі, але з цікавасцю да прыроды збіраюць дадзеныя назіранняў за птушкамі, матылькамі, раслінамі і нават забруджваннямі. Гэтыя дадзеныя ўзбагачаюць навуковыя базы і дапамагаюць спецыяліст_кам больш дакладна ацэньваць стан навакольнага асяроддзя.
Грамадзянская навука добрая не толькі тым, што дапамагае навукоўцам, гэта яшчэ і класны спосаб зрабіць клопат аб прыродзе часткай свайго паўсядзённага жыцця. Калі ты сам_а назіраеш за птушкамі, раслінамі, кузуркамі, удзельнічаеш у зборы дадзеных, то пачынаеш ставіцца да экалогіі не як да абстрактных ведаў, а адчуваеш датычнасць да прыроды, вучышся адказнасці і ўважліваму стаўленню да яе.
Вось некалькі папулярных сэрвісаў грамадзянскай навукі:
Карыстальні_цы фатаграфуюць расліны
і жывёлаў, а потым запампоўваюць дадзеныя
ў праграму, каб дапамагчы навукоўцам
адсочваць біяразнастайнасць.
Аматар_кі птушак ва ўсім свеце адзначаюць,
якіх птушак яны бачылі. Гэта дапамагае
адсочваць міграцыю і колькасць асобін відаў.
3. Захоўваць і развіваць біяразнастайнасць у гарадах
Захаваць біяразнастайнасць у гарадах дапамагае азеляненне. Гэта высадка дрэў, стварэнне паркаў, зялёных дахаў, вертыкальных садоў і так званых «дзікіх зонаў», дзе траву не косяць часта, а прыродныя працэсы развіваюцца без залішняга кантролю чалавека.
Падтрымліваць біяразнастайнасць у гарадах дапамагае і стварэнне ўчасткаў з кветкамі, усталяванне адмысловых «гатэляў для насякомых», дзе насякомыя, птушкі і дробныя жывёлы знаходзяць харч і сховішча. У мінулым артыкуле мы ўжо расказвалі, як такія рашэнні працуюць у розных краінах.
На ўласным узроўні можна таксама зрабіць шмат: азеляніць балкон, двор ці падваконне (дарэчы, лепш выбіраць мясцовыя расліны — яны лепей прыстасаваныя да клімату і не пагражаюць экасістэмам); выбіраць сродкі без пестыцыдаў для догляду свайго саду або гароду; дапамагаць з высаджваннем дрэў і прыбіраннем паркаў.
Усё гэта робіць гарады больш бяспечнымі і камфортнымі не толькі для чалавека, але і для мноства іншых відаў.
4. Кіравацца этычнымі прынцыпамі ў навуковых даследаваннях
Навука і тэхналогіі дапамагаюць чалавеку больш глыбака разумець прыродныя працэсы і знаходзіць новыя спосабы захоўвання біяразнастайнасці.
Такім парадкам, напрыклад, з дапамогай спадарожнікавых дадзеных можна адсочваць высяканне лясоў, міграцыю жывёл, стан ледавікоў і вадаёмаў. Штучны інтэлект дапамагае апрацоўваць вялізныя аб’ёмы дадзеных, выяўляе залежнасці, якія складана знайсці ўручную. ШІ прымяняецца для распазнавання відаў жывёл і раслін, прагназавання змяненняў у экасістэмах і аўтаматычнага выяўлення браканьераў пры дапамозе камер у запаведніках. Выразны прыклад — сістэма Global Forest Watch, якая выкарыстоўвае ШІ і спадарожнікавыя дадзеныя для выяўлення незаконнага высякання лясоў.
Аднак развіццё навукі патрабуе этыкі — балансу паміж развіццём ведаў і павагай да ўсіх формаў жыцця.
Напрыклад, замест таго каб утрымліваць жывёл у цесных вальерах, навукоўцы ўсё часцей выкарыстоўваюць фотапасткі або дроны. Гэта дазваляе назіраць за прыродай без умяшання — што ў сваю чаргу дапамагае атрымліваць больш дакладныя дадзеныя, бо жывёлы не адчуваюць стрэсу.
Да этычных пытанняў адносяцца і лабараторныя доследы над жывёламі — у такіх выпадках важная канцэпцыя 3R, якая нагадвае навукоўцам аб адказнасці за гуманнае стаўленне:
- Replacement — замена жывёл альтэрнатывамі: in vitro (калі эксперымент праводзіцца па-за жывым арганізмам, напрыклад, на клетках у прабірцы або ў чашцы Петры) або камп’ютарнае мадэляванне (калі выкарыстоўваюцца праграмы для імітацыі працэсаў, якія адбываюцца ў прыродзе або арганізме).
- Reduction — скарачэнне колькасці жывёл для доследаў.
- Refinement — змяншэнне колькасці пакутаў і павышэнне дабрабыту жывёл, якія ўдзельнічаюць у эксперыментах. Гэта і выкарыстанне менш балючых працэдур, і камфортныя ўмовы ўтрымання, і анестэзія і г.д.
Этычнае вымярэнне ёсць ва ўсіх навуковых сферах. Напрыклад, выпадак з геалогіі. У 2010-х у Канадскай Арктыцы планавалася сейсмавыведка з выкарыстаннем падводных «выбухаў» — паветраных гармат, якія генеруюць акустычныя хвалі для вывучэння марскога дна. Але даследаванні паказалі, што гэта негатыўна паўплывае на марскіх сысуноў: нарвалаў і кітоў. Таму пад націскам эколагаў і мясцовых супольнасцяў частка гэтага праекта была спыненая.
5. Выбіраць устойлівыя тавары і падтрымліваць адказную вытворчасць
Экамаркіроўкі дапамагаюць спажыўцам рабіць усвядомлены выбар, аддаваць перавагу таварам, вырабленым з павагай да прыроды і да правоў людзей. Такія прадукты зазвычай вырабляюцца з мінімальным выкарыстаннем хімікатаў, без разбурэння каштоўных прыродных тэрыторый і з улікам этычных стандартаў працы.
Вось некаторыя найбольш распаўсюджаныя міжнародныя маркіроўкі:
Для сертыфікацыі паперы, мэблі і будаўнічых матэрыялаў —
FSC (Forest Stewardship Council)
✔️ Гарантуе, што драўніна і папера вырабленыя з лясоў, дзе выконваюцца экалагічныя, сацыяльныя і эканамічныя стандарты.
Рыба і морапрадукты — MSC (Marine Stewardship Council)
✔️ Паказвае, што рыба і морапрадукты былі здабытыя без шкоды для марскіх экасістэм.
Кава, гарбата, бананы, какава, шакалад — Rainforest Alliance Certified
✔️ Падтрымлівае ахову лясоў, справядлівую аплату працы фермераў і ўстойлівыя метады вырошчвання.
Харчы, касметыка, тэкстыль — Organic / BIO / USDA Organic / EU Organic
✔️ Пацвярджае, што прадукцыя вырашчаная і вырабленая без хімічных угнаенняў і пестыцыдаў, што дапамагае ахоўваць глебу, апыляльнікаў і біяразнастайнасць.
Гарбата, касметыка, лекавыя травы — FairWild
✔️ Сведчыць пра ўстойлівы збор дзікарослых раслін і захаванне іх натуральнага асяроддзя.
Для таго каб эфектыўна захоўваць біяразнастайнасць, нам варта перастаць глядзець на прыроду толькі як на рэсурс, даступны для эксплуатацыі. Нам неабходна прызнаць, што кожная жывая істота, кожная экасістэма мае сваю каштоўнасць, якая не заўсёды зводзіцца да вонкавай карысці для чалавека. Прызнанне ўнутранай каштоўнасці прыроды стварае аснову для аховы навакольнага асяроддзя, на якой можна будаваць больш устойлівую і справядлівую экалагічную палітыку.
Задача не ў тым, каб прырода «аддавала» нам нешта, а ў тым, каб паважаць і абараняць жыццё ва ўсёй яго разнастайнасці.
Артыкул створаны ў рамках праекта «Together 4 values — JA», які сумесна рэалізуюць арганізацыі ІншыЯ і Razam e.V. пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Германіі.
