Быць квір-чалавекам у краінах, дзе цябе могуць пераследаваць праз тваю ідэнтычнасць, — сур’ёзны выклік. Жыць з памежным разладам асобы (ПРА), спрабуючы будаваць бяспечнае жыццё і берагчы сябе, — яшчэ адзін. Пра такія гісторыі часта маўчаць або ператвараюць іх у стэрэатыпы, але важна чуць сапраўдныя галасы — складаныя, супярэчлівыя, жывыя. Сёння «ІншыЯ» прапануюць паслухаць Лею* — 26-гадовую квір-дзяўчыну, якая гатовая адкрыта расказаць пра сваё жыццё з ПРА, пра пошукі свабоды самавыяўлення і новыя межы прыняцця.
«Мне “прапісалі” есці яечню на сале»: пра пастаноўку дыягназу і жыццё з ім
— Я ідэнтыфікую сябе як квір-дзяўчыну, а яшчэ я панрамантычная асэксуалка. Магчыма, праз папулярызацыю самадыягностыкі апошнім часам мне стала некамфортна ідэнтыфікаваць сябе як аўтычную персону, але ў мяне ёсць дыягнаставаны ў 22 гады аўтызм. Таксама ў мяне памежны разлад асобы, дыягнаставаны на год пазней. Хачу адзначыць, што мы — не нашыя дыягназы, але некаторыя аспекты майго жыццёвага стылю часткова звязаныя з імі.
— Як ты даведалася, што ў цябе ПРА?
— У канцы 2019-га ў мяне пачаліся эпізоды, падобныя да дэпрэсіі. Я тады вучылася ў педагагічнай ВНУ, дзе ў нас было шмат псіхалогіі і біялогіі, і таму была досыць дасведчанай у гэтай тэме. Стала заўважаць, што ў мяне мяняецца настрой, а такога ў маім жыцці ніколі не было. Здавалася, быццам жыццё ідзе збоку, усё надакучыла, нічога не падабаецца. Тады я звярнулася да псіхатэрапеўта [у дзяржаўнай паліклініцы], дзе мне «прапісалі» есці тлустую ежу, напрыклад, яечню на сале. Дарэчы, гэты псіхатэрапеўт усё яшчэ там працуе, і раіць людзям тое ж самае.
Крыху пазней у Мінску я схадзіла да платнага лекара, і там, пасля вельмі доўгай гутаркі і дыягностыкі, мне паставілі дэпрэсію. Верагодна, яна з’явілася на фоне нелюбімай вучобы, пасля якой трэба было ісці на адпрацоўку. Тады мне здавалася, што на жыцці стаіць крыж, усё скончана. Плюс ціснулі сацсеткі, дзе ўсе паспяховыя і класныя, што моцна на мне адбівалася. Грошай на псіхатэрапеўта, таблеткі і працягванне рэцэпту не было. І я проста забіла.
Потым пачаўся каранцін, пратэсты, пераезд, адпрацоўка ў па-вар’яцку таксічным калектыве, і ўсё гэта працягвала напластоўвацца. Сюды дадаваліся перапады настрою і закаханасці, у якіх нават самой сабе было страшна прызнацца. Я думала, у мяне запушчаная дэпрэсія. Але зімой 2022 года злавіла гіперактыўны эпізод — знайшла другую падпрацоўку, займалася рукадзеллем, пайшла на курсы па СММ, на танцы. А пасля Новага года надышоў рэзкі спад, і я зразумела, што больш не вывожу.
У выніку бацькі адправілі мяне да свайго добрага знаёмага-псіхіятра, які даў мне накіраванне ў абласную бальніцу. Два тыдні я правяла ў адкрытым аддзяленні, якое больш было падобнае да санаторыя, а потым мяне перавялі ў закрытае. Там не было ні тэлефонаў, ні сувязі. Было шмат спрэчак наконт дыягназу, нават праходзілі кансіліумы. Мяне доўга распытвалі, праводзілі анамнез, там мне і паставілі ПРА.
Я даведалася пра свой дыягназ 25 лютага 2022 года. Тады я, вядома, афігела ад таго, што адбываецца, — выйшла з «дуркі» і даведалася, што вайна пачалася і што ў мяне ПРА. Ужо дома загугліла, што гэта, — і спачатку была наогул не згодная, адмаўляла яго.
Пазней я пачала глыбей вывучаць дыягназ і даведалася, што ёсць розныя віды ПРА, чытала спецлітаратуру, глядзела інтэрв’ю з людзьмі з такім жа дыягназам. Асабіста ў мяне — больш ціхі ПРА, больш накіраваны на самарэфлексію, чым на іншых людзей.
У тым жа годзе я пераехала ў Мінск, у мяне з’явілася добрая праца і фінансы. Толькі тады я змагла дазволіць сабе добрага псіхіятра, да якога хадзіла штомесяц. Мне памянялі лекі, і я пачала вучыцца жыць па-новаму.
— Наколькі табе камфортна з такім дыягназам?
— Цяпер я ўжо навучылася з ім жыць. Шмат у чым дзякуючы TikTok: калі глядзіш — разумееш, што не адна я такая і гэта досыць распаўсюджаны дыягназ. Наогул жыць з ПРА можна, але датуль, пакуль не сутыкаешся з дэпрэсіўнымі эпізодамі і глыбокай самарэфлексіяй.
У такія моманты я пачынаю думаць: а калі было б іначай, а калі б я нарадзілася з іншай псіхікай, што б тады было? Часта думаю: калі б не было ў мяне дыягназу, магчыма, большага дасягнула б. Гэта нармальна, але тут трэба своечасова спыніцца і не выносіць сабе мазгі. Усё ідзе так, як мусіць ісці.
— Што для цябе значыць жыццё з ПРА — адным сказам?
— Жыццё — гэта цырк, дзе ёсць розныя нумары: і вясёлыя, і экстрэмальныя.
«Мама вязала мне вясёлкавыя тапкі»: пра прыняцце ў асяроддзі
— Ці былі выпадкі, каб цябе дыскрымінавалі або стыгматызавалі праз ментальнае здароўе?
— Так, асабліва на пачатковых этапах, калі ў мяне яшчэ была дэпрэсія ў 2020-м. Было вельмі складана растлумачыць гэта бацькам і блізкім, а ім — цяжка прыняць. Было шмат зняцэньвання а-ля «можа, ты лянівая» ці «хопіць ныць», і толькі пасля эпізоду з клінікай яны ўсвядомілі, што гэта сапраўдны дыягназ, і прынялі яго. У 2024-м у маёй цёткі таксама здарыўся дэпрэсіўны эпізод, і яна тады сказала маёй сястры: «Ведаеш, я пачала разумець Лею». Цяпер блізкія прымаюць і падтрымліваюць мяне.
Калегі на дзвюх апошніх працах ведалі пра дыягназ. Найчасцей мне проста не вераць, асабліва наконт аўтызму. Таму я звычайна не аб’яўляю з парога пра свой дыягназ. Збольшага я падаюся чалавекам пазітыўным і энергічным, таму людзі часта не вераць, што ў мяне дэпрэсія, хоць і бачаць перыяды маёй прыгнечанасці.
— А што наконт тваёй квір-ідэнтычнасці — ці сутыкалася ты з гамафобіяй?
— Не скажу, што адкрыта расказваю пра сваю арыентацыю, у асноўным праз палітычныя падзеі ў краіне. Да 2022 года я хадзіла з вясёлкавымі значкамі, але цяпер з імі хадзіць вельмі небяспечна. Памятаю, адзін з маіх кіраўнікоў падколваў мяне, што я хаджу на спатканні з дзяўчатамі, але адразу ж прасіў прабачэння. А я тады саркастычна смяялася, бо спатканні з дзяўчатамі — гэта не зусім жарт.
У асноўным у мяне былі вельмі тактоўныя калегі — хоць гэта людзі розных узростаў і адносна «традыцыйных» поглядаў. Думаю, мне пашчасціла, што мяне атачалі добрыя людзі. Мая сям’я таксама ставіцца нармальна, магчыма праз тое, што ў мяне былі іншыя сваякі з квір-ідэнтычнасцю. Мама нават вязала мне вясёлкавыя тапкі!
— Дзе ты пачувалася найбольш уразлівай: у сям’і, на працы, у актывізме, у медыцыне?
— У турме [гаворка пра адміністрацыйны арышт з палітычных матываў. — заўв. рэд.]. Колькі разоў мне задавалі пытанне, хлопчык я ці дзяўчынка, хоць я заўсёды выкарыстоўваю займеннік «яна». Магчыма, справа была ў мехаватым адзенні. У прынцыпе, турма гэта тое месца, дзе часта адбываецца дыскрымінацыя, бо кантынгент адпаведны і да таго ж квірфобія.
У бясплатных гінекалагічных клініках было шмат непрыемнага. Калі мне было 16, нас у школе вызвалілі ад урокаў і адправілі да гінеколага. Некаторыя дзяўчаты перажывалі, бо ўжо вялі палавое жыццё, а ў паліклініцы яны сутыкаліся з асуджэннем. А калі я ўжо ў свае 19-20 гадоў казала гінеколагу, што не вяду палавое жыццё, то я таксама сутыкалася з дыскрымінацыяй. Мне казалі: «А чаму? Ужо пара!» — і я ніколі не разумела, дзе гэтая мяжа. Мяне гэта злавала і злуе дагэтуль.
— У якіх абставінах лічыш неабходным расказаць блізкім пра свой дыягназ і як менавіта ты гэта робіш?
— Напрыклад, калі здымаю кватэру з сябрамі і жыву з імі пад адным дахам, то лічу важным паведамляць пра такія рэчы, каб было прасцей паразумецца.
Калі мы дзелім побыт, працу, актывізм — я стараюся дзяліцца з людзьмі, каб не было непаразуменняў і дысканэкту. Не хачу, каб нехта дадумляў, што мае паводзіны звязаныя з чымсьці, з чым яны насамрэч не звязаныя.
Калі трэба падзяліцца — проста кажу, каб людзі не пераносілі гэта на сябе і не думалі, што справа ў іх, што канкрэтна з імі я паводжу сябе неяк не так.
«Рэзка, як дэпіляцыя»: пра вымушаны пераезд
— Ты займалася актывізмам у Беларусі — можаш расказаць, калі гэта стала падставай для ад’езду?
— Апошняй кропляй сталі масавыя арышты квір-людзей — і мяне ў тым ліку. Плюс узмацненне жорсткасці законаў адносна ЛГБТК+. У цэлым, я думала пра пераезд, бо многія мае знаёмыя і сябры ўжо пераехалі. Але я, вядома, хацела, каб гэта прайшло больш камфортна, напрыклад, пасля атрымання прапановы на працу. Або ехаць з досыць вялікай падушкай бяспекі. Або ехаць з кімсьці. Хацелася, каб пераезд быў больш усвядомленым і мэтанакіраваным. А ў мяне атрымалася дастаткова рэзка, як дэпіляцыя, калі адным разам валасы вырываеш. Я адседзела, сабрала рэчы і з’ехала. Вырашыла ўспрымаць гэта як выйсце з зоны камфорту. Магчыма, калі б не гэтая сітуацыя з затрыманнем — я б так і не вырашылася на пераезд.
— Як змянілася тваё жыццё пасля пераезду? Што было самым складаным?
— Suprantu ir kalbu lietuviu kalba [літ. «я разумею і размаўляю па-літоўску» — заўв. рэд.]. Літоўская мова — гэта вельмі складана, я пачала яе вучыць, але ідзе вельмі марудна. Таксама складана тое, што гэта экстраны пераезд, што я ў каторы раз пачынаю гэтую «гульню» зноўку, з першага ўзроўню. Я часта ўспрымаю сваё жыццё як гульню, і крыху сумна пачынаць з нуля. Той узровень жыцця, які ў мяне быў, я выбудоўвала цяжкой працай апошнія два-тры гады. А зараз у мяне новая лакацыя, новыя персанажы і ўсё гэта — на іншай мове.
Цяпер маё жыццё можна апісаць статусам «УКантакце» «ўсё складана», і гэта раз’юшвае.
Але тут у мяне ёсць сябры, і ад гэтага мне лягчэй. Як сказаў мой добры сябар: «Міграцыя — гэта школа жыцця і той вопыт, які трэба паспрабаваць, асабліва пакуль ты малады і ў цябе няма сям’і і дзяцей».
— Як цябе прыняло новае грамадства?
— Калі браць беларускую супольнасць у Літве, то шмат з кім я знаёмая праз адзін-два поціскі рукі. Тут было шмат маіх сяброў і сябровак, а таксама я пазнаёмілася з іншымі класнымі беларусамі. З’явілася магчымасць ездзіць на міжнародныя праекты і праграмы, знаёміцца з іншымі актывістамі.
Дзеля большага разумення літоўскай культуры мне хацелася б пасябраваць і пачаць стасавацца з літоўцамі. Жадаю ўпісацца ў літоўскі кантэкст і сабраць новых «персанажаў» для сваёй «гульні».
«На агрэсіі пачала рухацца»: пра вяртанне да звыклага ўзроўню жыцця
— Ты вярнула сабе адчуванне бяспекі?
— Пасля зняволення бяспечная прастора для мяне — любое месца, куды не ламануцца мянты. Гэта значыць, тут, у Літве, я пачуваюся спакойна і бяспечна. Хаця ад тэлефонных званкоў усё яшчэ трыгерна.
Для мяне бяспека — гэта не баяцца навесіць на сябе ўсе свае любімыя значкі і хадзіць на квір-мерапрыемствы, рабіць фоткі з людзьмі, якія туды ходзяць, выказваць сваю пазіцыю.
Я проста хачу мець магчымасць быць сабой і рабіць тое, што па факце з’яўляецца законным, але толькі не ў Беларусі.
— Як эміграцыя паўплывала на тваё псіхічнае здароўе?
— Не скажу, што моцна, бо я заўсёды лічыла, што пераезд можа адбыцца, і ён адбыўся. Першапачаткова я адчувала лютасць, бо мяне фактычна змусілі з’ехаць. На гэтай агрэсіі я і пачала рухацца: на злосці ад таго, што ад мяне забралі мой лад жыцця, які быў вельмі важным. Затое я зразумела, што тут я магу рабіць шмат якія рэчы і не баяцца, таму ў гэтым я знайшла для сябе плюсы. З мінусаў — я пайшла на працу, якая мне не вельмі падабалася, бо патрэбныя былі сродкі.
Цяпер я працую над тым, каб вярнуць сваё жыццё на той узровень, які быў у мяне ў Беларусі.
— Што табе дапамагае даваць рады з ПРА цяпер? Ці ёсць доступ да тэрапіі або медыкаментаў?
— Доступ ёсць, грошай пакуль няма. Але, на шчасце, тут ёсць арганізацыі, якія дапамагаюць такім жа актывістам, як я. Плюс я нядаўна атрымала від на жыхарства, цяпер афармляю самазанятасць і хутка буду плаціць падаткі, атрымаю доступ да страхоўкі. І ў мяне з’явіцца магчымасць хадзіць да дактароў. Медыкаменты тут таксама ёсць, і сямейны доктар можа выпісаць таблеткі. Пакуль таблетак у мяне няма, я абыходжуся псіхалагічнай дапамогай і падтрымкай.
«Нас не так мала»: пра прыняцце і ўзаемаразуменне
— Як думаеш, што людзі найчасцей не разумеюць адносна ПРА?
— Усе думаюць, што ПРА — гэта дыягназ для неўраўнаважаных, істэрычных і эгаістычных падлеткаў. Яшчэ ёсць стэрэатып, што гэта «суперхворыя» людзі, хоць для мяне гэта больш пра асобасныя рысы, да таго ж усё карэктуецца — ёсць розныя падыходы і тэрапія. Многія людзі, пачуўшы пра ментальныя праблемы іншых, адразу адчуваюць трывогу, але гэта толькі ад няведання.
— Што б ты хацела сказаць іншым квір-людзям з ПРА, якія баяцца быць сабою?
— Дасканала разбярыцеся ў сабе: навучыцеся разумець свае межы, свае эмоцыі, свае рэакцыі. Я раней літаральна сядала і распісвала вялізныя табліцы сваіх эмоцый і пачуццяў, плюсы і мінусы сітуацый. Гэта вельмі дапамагала. Прарэфлексуйце і зразумейце, што хацелася б вам і вашаму ўнутранаму дзіцяці. А далей — спрабаваць экалагічна выбудоўваць свае адносіны з іншымі. Не бойцеся быць рознымі!
З ПРА таксама вельмі важна захоўваць рацыянальнасць, даваць сабе час падумаць, бо імпульсіўнасць сваіх дзеянняў можа нашкодзіць.
Я часта купляла каву, а потым разумела, што я насамрэч яе не хачу. Таму думайце, а потым рабіце.
— Якія словы ці дзеянні іншых людзей табе асабліва дапамаглі ў цяжкія моманты?
— Відэакружочкі ў тэлеграме ад сяброў. Яшчэ дапамагае бяспечнае фізічнае асяроддзе і людзі, з якімі я магу ўбачыцца і пагаварыць. Матывуе, калі я чую гісторыі іншых людзей пра іх жыццёвы шлях. Мне таксама дапамагаюць мае дасягненні і самарэфлексія. Важна нагадваць сабе, што я даю рады і ўвогуле я малайчына, я нешта раблю ды яшчэ і ў іншай краіне, без ведання мовы. Прызнавайце свае маленькія дасягненні.
— Што ты хочаш, каб чытачы гэтага артыкула зразумелі або адчулі пасля чытання?
— Калі гэта людзі з дыягнаставаным разладам аўтыстычнага спектру або ПРА, то хачу, каб яны адчулі, што не адныя з такім дыягназам, што нас не так мала, што ёсць шляхі адаптацыі да жыцця ў гэтым свеце. З гэтым можна жыць і існаваць. Свет вар’яцкі, ён хутка змяняецца, і ад гэтага патрошку пакутуюць усе, незалежна ад дыягназу. Так што не здавайцеся!
Гісторыі як гэтая нагадваюць: шлях да сябе не заўсёды просты і лёгкі. Але нават там, дзе здаецца, што ўсё супраць цябе, быць сабою застаецца найважнейшым актам свабоды. Дзякуй Леі за шчырасць, за ўразлівасць і за сілу казаць услых пра тое, пра што часта маўчаць. Няхай яе досвед стане падтрымкай для тых, хто ўсё яшчэ шукае сваё месца і права на жыццё без страху.
Аўтарка: Martha K.
Артыкул створаны ў рамках праекта «Together 4 values — JA», які сумесна рэалізуюць арганізацыі ІншыЯ і Razam e.V. пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Германіі.
