«Садоўніцтва — самае тэрапеўтычнае і дзёрзкае, што можна рабіць у горадзе. І яшчэ вы атрымоўваеце трускаўкі»
— так казаў амерыканскі экаактывіст і садоўнік Рон Фінлі.
З гэтым гангста-садоўнікам, як яго жартам часам клічуць, згодныя ўсё больш гараджан_ак і таму шукаюць спосабы вырошчваць расліны нават ва ўмовах мегаполіса. Не ва ўсіх ёсць лецішча ці вёска, але гэта і не абавязкова. Гаўбцы, падваконні, дахі ці нават сцены — прасторы, якія раней пуставалі, — пры слушным падыходзе могуць ператварыцца ў паўнавартасныя гароды з гароднінай, ягадамі і мікразелянінай.
Часам гарадскія сады і гароды з’яўляюцца ў самых нечаканых месцах: на дахах офісных будынкаў, на былых могілках (прывітанне саду ElisaBeet у Берліне), у школьных дварах і на закінутых пляцоўках.
У гэтым матэрыяле распавядаем, навошта наагул займацца гарадскім садоўніцтвам і з чаго лепш за ўсё пачаць.
У гэтым матэрыяле пад гарадскім садоўніцтвам мы маем на ўвазе вырошчванне любых раслін у межах горада, у тым ліку гародніны, ягад, зеляніны і зёлак — не толькі дэкаратыўных культур. Разумеем, што ў беларускай мове «сад» і «гарод» — розныя рэчы, але ў кантэксце ўрбаністычных практык і міжнароднага тэрміну urban gardening мы ўжываем іх як сінонімы.
Што такое гарадское садоўніцтва
Гарадское садоўніцтва (urban gardening) — гэта вырошчванне раслін у гарадскім асяроддзі: на балконах, дахах, у дварах, парках, закінутых пляцоўках і нават усярэдзіне будынкаў. І гэта не толькі пра кветкі, дэкаратыўныя і пладовыя дрэвы і кусты. А пра любыя расліны, у тым ліку ядомыя: зеляніну, гародніну і ягады.
Гарадскім садоўніцтвам займаюцца як звычайныя гараджане, так і супольнасці, кааператывы і нават бізнэс.
Прыкладам, рэстаран можа вырошчваць гародніну і травы ва ўнутраным дворыку, жыхары кааператыва — разводзіць пчол* на даху дома, а сям’я — уладкаваць кантэйнерны гарод проста ў сябе пад вокнамі.
Градкі і сады пры школах і дзіцячых садках — таксама прыклад гарадскога садоўніцтва!
5 прычын займацца гарадскім садоўніцтвам
Вырошчваючы гародніну ці зеляніну нават на балконе, мы атрымліваем свежыя і натуральныя прадукты, а яшчэ бачым, адкуль бярэцца ежа. Так-так, мы ўсе ведаем, што ежа расце з зямлі, але адна справа ведаць, а іншая — вырошчваць яе само_й. Калі сваімі рукамі садзіш насенне і праз пару тыдняў ясі свежы базілік з балкона — гэта досвед, які змяняе стаўленне да ежы, прыроды і працы.
Грамадскія сады і гароды яднаюць нас: мы знаёмімся, працуем разам, абменьваемся ведамі і досведам. Асабліва гэта круты фармат для тых, хто адчувае адзіноту: напрыклад, для людзей, якія нядаўна пераехалі ў іншы горад/краіну і яшчэ не знайшлі сяброў ці сябровак, людзей пенсійнага веку і іншых.
Садоўніцтва ў горадзе дапамагае захоўваць біяразнастайнасць: прыцягвае пчол, птушак, паляпшае стан глебы. А яшчэ гарадскія расліны паляпшаюць якасць паветра: паглынаюць вуглякіслы газ і зніжаюць тэмпературу ў спёку.
Праца з зямлёй — антыстрэс. Гэта фізічная актыўнасць, медытацыя і перазагрузка ад гарадской мітусні. А яшчэ — вялікая радасць ад росту раслін!
Для дзяцей і дарослых гарадскі сад — гэта месца, дзе можна вучыцца на практыцы: разумець цыклы прыроды, навучыцца адказнасці і павазе да навакольнага свету, даведацца, як растуць расліны і як працуе экасістэма.
А садзіць расліны ў горадзе можна дзе хочаш?
Гэта ўжо партызанскае садоўніцтва — самавольнае азеляненне і пасадка раслін у горадзе без дазволу. Прыхільні_цы партызанскага садоўніцтва лічаць, што грамадская прастора належыць усім, а не толькі гарадскім службам і чыноўні_цам, і часта «партызаняць» менавіта на закінутых ці недагледжаных пляцоўках.
Спачатку рух паўстаў як форма пратэсту супраць некаторых законаў гарадской палітыкі і дагэтуль знаходзіцца на мяжы прававых нормаў. З пункту гледжання закона, высадка раслін на гарадскіх землях без узгаднення можа лічыцца адміністрацыйным парушэннем. Але часта ўлады заплюшчваюць на гэта вочы, таму што такія праекты робяць горад прыгажэйшым і звычайна праходзяць мірна.
Актывіст_кі-партызан_кі часта выкарыстоўваюць так званыя «насенныя бомбы» — невялікія шарыкі з сумесі зямлі, гліны і насення. Іх можна раскідаць, напрыклад, на недагледжаных ці пустых пляцоўках.
Раскіданыя ў цёплую пару года на пустых і шэрых пляцоўках без зеляніны, такія бомбачкі ўжо праз некалькі тыдняў могуць ператварыць невясёлае месца ў расквітнелую паляну, прывабную для пчол і матылькоў. Тым, хто вырашыць апрабаваць гэты спосаб азелянення, важна памятаць пра экалагічную адказнасць: выкарыстоўваць толькі мясцовыя, бяспечныя для навакольнага асяроддзя расліны, каб не парушыць прыроднага балансу.
А есці вырашчаную ў горадзе пятрушку — бяспечна?
Горад сапраўды не самае чыстае месца: выхлапныя газы, пыл… Таму пытанне, ці бяспечна вырошчваць у такіх умовах нешта ядомае, цалкам слушнае.
Асноўнае забруджванне трапляе не з паветра, а менавіта з глебы.
Таму для ядомага галоўнае — добрая, свежая і правераная зямля.
У старой гарадской зямлі (асабліва каля дарог, парковак, каля старых будынкаў) могуць быць цяжкія металы і іншыя забруджвальнікі. Таму вырошчваць ядомыя расліны лепш у кантэйнерах/вазонах і выкарыстоўваць правераны грунт — тады можна не хвалявацца.
Ну, а дэкаратыўныя расліны наогул не праблема — садзі іх, не пераймаючыся за якасць глебы.
Калі ты хочаш заняцца гарадскім садоўніцтвам, вось першыя крокі, з якіх можна пачынаць планаванне
Не пераймайся, што ў цябе няма досведу — галоўнае, каб у цябе было жаданне выпацкаць рукі
Такім чынам, якая прастора ёсць у тваім распараджэнні?
Нават у горадзе пасадзіць расліны можна ў самых розных месцах. І пачынаць можна з малога:
- На падваконні можна пасадзіць зеляніну, памідоры-чэры, перац у вазонах ці расаду.
- На балконе можна ўладкаваць міні-агарод: паставіць кантэйнеры, падвесіць кашпо ці нават усталяваць вертыкальныя градкі. Нехта нават умудраецца размясціць там невялікую цяпліцу — і вырошчваць зеляніну, расаду ці нават памідоры цэлы год.
А самыя адважныя і дасведчаныя могуць нават паставіць на балконе вулей — як гэта зрабіў айцішнік Міхаіл у сябе на балконе ў Мінску. Але наогул трук выкананы прафесіяналам, просьба не паўтараць, калі ў цябе не дастаткова досведу
- На даху шматпавярховіка таксама можна ўладкаваць невялікі гарадскі сад — калі ён бяспечны, даступны і калі выконваць будаўнічыя патрабаванні.
Можна падумаць, што вазон з базілікам у кватэры — гэта не пра гарадскія агароды, але гэта не так! Таму што па сутнасці важны прынцып: клопат пра расліны ў горадзе, цікавасць да прыроды і ўстойлівага ладу жыцця.
- Нават кветнік каля пад’езда ці агародчык можа стаць месцам для вырошчвання зеляніны, ягад і гародніны. У двары шматкватэрнага дома часам жыхары яднаюцца і ствараюць агульныя міні-агароды. Так можна і салату саджаць, і заадно знаёміцца з сусед_камі і разам даглядаць зеляніну. Але памятай пра глебу: у горадзе яна не заўсёды чыстая, асабліва каля дарог. Таму лепш ужываць прывезены грунт ці рабіць высокія градкі — так дакладна будзе зразумела, у якой зямлі растуць твае памідоры ці кроп.
- На пустках і закінутых пляцоўках (у рамках ініцыятыў ці са згоды ўласніка) можна пасадзіць дрэвы, кусты і амаль што заўгодна.
Даведайся, ці ёсць у тваім горадзе грамадскія сады-агароды. Яны могуць быць як на тэрыторыях школ, бібліятэк, так і на даху (калі гэта бяспечна і дасяжна). Трымай некалькі адрасоў:
- У Вільнюсе: грамадскі сад Idėjų lysvė
- У Каўнасе: Šilainiai Urban Gardens
- У Варшаве: сетка гарадскіх садоў Bujna Warszawa
- У Кракаве: Ogród Społeczny Salwator
- У Познані: Jadalny Poznań — ogrody społeczne
- У Мінску пакуль такія ініцыятывы то з’яўляюцца, то знікаюць. На дзяржаўным роўні штогод праходзіць акцыя «Зялёны двор разам!»
Выберы фармат агарода, які табе пасуе
Усё залежыць ад вольнага часу і рэсурсаў. Міні-сад на падваконні не патрабуе вялікіх высілкаў і хутка дае вынік. Кантэйнерны агарод на балконе — больш працаёмкі варыянт, але ён дазваляе вырошчваць не толькі зеляніну, але і гародніну. Вертыкальныя градкі эканомяць месца, а грамадскія сады яднаюць людзей з падобнымі інтарэсамі.
Ствары добрыя ўмовы для свайго гарода
Большасці раслін патрэбна як мінімум 6 гадзін сонца ў дзень, таму лепш, калі балкон ці акно выходзяць на поўдзень ці паўднёвы захад. Улетку важна паліваць рэгулярна, таму што ў спёку расліны ў кантэйнерах хутка губляюць вільгаць. Калі няма магчымасці часта паліваць уручную — аўтапаліванне ўсяму галава.
Пачні з непераборлівых культур
Мікразеляніна* хутка прарастае і не патрабуе шмат месца. Ліставыя культуры — шпінат, салата, рукала — таксама падыдуць для пачаткоўцаў. Хуткарослая радыска і зялёная цыбуля даюць першыя вынікі ўжо праз пару тыдняў. З духмяных траў зручныя ў доглядзе чабор, мята, базілік і кроп. Набярэшся досведу — можна пераходзіць да таматаў, перцаў і ягад.
А яшчэ не забудзься ўлічыць сезоннасць! Вясной і восенню лепш садзіць холадаўстойлівыя культуры, улетку — чарга цеплалюбівых раслін, а ўзімку — час цяпліц.
Пашырайся і ўцягвай іншых
Гарадское садоўніцтва — гэта не толькі пра расліны, але і пра людзей. Разам прасцей і цікавей: можна абменьвацца насеннем, прыладамі, парадамі і досведам. Разам лягчэй дамаўляцца пра доступ да агульных тэрыторый.
Шмат якія падобныя праекты пачынаюць з малога — праз чаты суседзяў, сацсеткі ці раённыя ініцыятывы. А нехта проста збірае аднадумцаў_ц у сваім двары ці пад’ездзе. І так маленькія агароды робяцца вялікімі суполкамі.
Артыкул створаны ў рамках праекта «Together 4 values — JA», які сумесна рэалізуюць арганізацыі ІншыЯ і Razam e.V. пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Германіі.
