На выпускны ў 4-м класе мама дазволіла мне падмаляваць вейкі — мне было 10, і я была неверагодна шчаслівая. Праз два гады, у 12, я ўпершыню злавіла сябе на думцы пра тое, што мне тэрмінова трэба выдаліць валасы на сваіх нагах. Ужо ў 15 разам з сяброўкай мы марылі назбіраць на ліпасакцыю, а на перапынках плакалі праз тое, што не важым запаветныя 47 кілаграмаў.
Магчыма, ты задумвалася пра тое, чаму дзяўчаткі наогул пачынаюць цікавіцца макіяжам, галіць сваё цела, сядзець на небяспечных дыетах і збіраць грошы на візіт да касметалагіні. Запрашаю цябе ў свой матэрыял, дзе я тлумачу, што такое адаптыўкі, і прапаноўваю паглядзець на іх не праз звыклую прызму «асабістага выбару», а праз пытанне: каму трэба, каб мы марнавалі столькі сіл, часу і грошай на «прыгажосць»?
Лена
Аўтарка артыкула, феміністка, блогерка
У гэтым тэксце я звяртаюся ў першую чаргу да жанчын, бо адаптыўкі — гэта з’ява, якая гістарычна і культурна накіраваная менавіта на нас. Жанчын з маленства прывучаюць сачыць за знешнасцю, успрымаць догляд і «ўпрыгожванне» як абавязак і меру ўласнай вартасці.
Важна адзначыць, што мэта гэтага артыкула — не асудзіць і не раскрытыкаваць жанчын, якія робяць эпіляцыю, макіяж ці носяць абцасы. Мы ўсе жывем унутры сістэмы, якая фармуе гэтыя звычкі і чаканні. Мая мэта — пагаварыць аб сутнасці гэтых практык і прапанаваць задумацца: ці сапраўды гэта наш выбар — або навык выжывання ў свеце, дзе жаночае цела перманентна ацэньваюць.
Асобна хачу падкрэсліць: я свядома выкарыстоўваю калектыўнае «мы». Тут «мы» абазначае не сціранне адрозненняў паміж жанчынамі, а прызнанне сістэмнасці прыгнёту і салідарнасці ў яго асэнсаванні.
Адаптыўкі — гэта што?
Адаптыўкі (або адаптыўныя паводзіны) — гэта практыкі, якія накіраваныя на змену знешняга выгляду жанчыны і якія робяцца жанчынамі, каб адаптавацца да патрыярхальных і капіталістычных стандартаў «прыгажосці» і пазбегнуць крытыкі.
Якія дзеянні можна лічыць адаптыўкамі? Напрыклад, галіць ногі, насіць абцасы і шчыльнае сэксуалізаванае адзенне, рабіць пластычныя аперацыі або прытрымлівацца строгіх дыетаў дзеля «ідэальнай фігуры».
На першы погляд гэтыя практыкі могуць здавацца асабістым выбарам і ўсвядомленым жаданнем — у гэтым і выяўляецца прырода адаптывак. Мы ўпэўненыя, што робім гэта ўсё з уласнай волі і дзеля сябе, але на справе гэта дадатковая нагрузка, якая патрабуе ад нас сіл, часу і грошай.
Таму далей я прапаную паразважаць, чаму мы трацім столькі рэсурсаў на «прыгажосць» і ці сапраўды гэта наш выбар.
Адаптыўкі — гэта трэцяя змена для жанчын
Мабыць, ты чула тэрмін «другая змена». Так называюць хатнюю работу, якую жанчыны робяць пасля асноўнай — гатуюць, прыбіраюць, клапоцяцца пра дзяцей. Гэта значыць, пасля працы на рабоце пачынаецца яшчэ адна — дома *.
Але калі другой змене кідае выклік усё большая колькасць жанчын, бо самастойна мыць падлогу, даглядаць дзяцей і пажылых сваякоў, гатаваць і быць бясплатнай мэнэджаркай для ўсёй сям’і адчувальна непрыемна, то заўважыць цяжар трэцяй змены відавочна складаней.
Бо рабіць макіяж сапраўды можа быць прыемна, праўда? Але мы часта не задумляемся, колькі (у тым ліку і неўзнаўляльных!) рэсурсаў марнуем на працэдуры прыгажосці. Мы робім іх так часта і так рэгулярна, што ўсе гэтыя рытуалы сталі агульнай трэцяй зменай, якую мы добраахвотна выконваем з малых гадоў да самай смерці. А марнуем мы, дарэчы, вельмі шмат: ад адной да чатырох гадзін на дзень і ад 184 да 240 еўра на год (і гэта толькі выдаткі на касметычныя сродкі, без уліку наведванняў салонаў, працэдур дэпіляцыі, манікюру і іншых бьюты-паслуг).
Адкуль мы бярэм столькі часу і грошай? Забіраем у першую чаргу ў саміх сябе — у патэнцыйнага адпачынку, сну, хобі або банальнага нічоганераблення (а гэта яшчэ не ўлічваючы таго, што макіяжу, галенню, хаджэнню на абцасах трэба навучыцца).
Як распазнаць адаптыўкі
Адаптыўкі ўбудаваныя ў нашае паўсядзённае жыццё так па-майстэрску і падаюцца як «натуральны парадак рэчаў», што разгледзець іх бывае складана. Усё ж ёсць прыкметы, паводле якіх іх можна распазнаць:
- чакаюцца толькі ад жанчын і патрабуюць ад нас шмат часу, грошай і сіл;
- падмацоўваюць патрыярхальныя ўяўленні аб тым, якой павінна быць жанчына: паголенай, стройнай, дагледжанай;
- звязаныя з болем ці дыскамфортам (абцасы, эпіляцыя, вузкае «жаноцкае» адзенне, касметычная хірургія і г.д.);
- з’яўляюцца таварам са штучна створаным попытам* і могуць шкодзіць здароўю (абцасы дрэнна ўплываюць на ногі і хрыбетнік; галенне выклікае раздражненне скуры і падвышае рызыку некаторых захворванняў; у касметыцы часта прысутнічаюць таксічныя кампаненты; ін’екцыі ботаксу і гіалуронавай кіслаты, а таксама пластычныя аперацыі спалучаныя з медыцынскай рызыкай; строгія дыеты вядуць да парушэння цыклу і працы арганізма ў цэлым);
- пры адмове выконваць адаптыўкі жанчына адчувае ціск грамадства, віну або ўласную непаўнавартаснасць (каментары накшталт «ты што, захварэла?»; цкаванне праз валасы на целе і нават на руках; калі публічная персона вырашае не зафарбоўваць сівізну — асуджэнне праз натуральнае старэнне).
* Так, на пачатку XX стагоддзя кампаніі, якія выпускалі станкі для галення, сутыкнуліся з насычэннем мужчынскага рынку і пачалі актыўна прасоўваць галенне як «абавязковы элемент жаночай гігіены». Спачатку гэтая ідэя падавалася як найноўшая модная тэндэнцыя — рэклама з’яўлялася ў часопісах для жанчын з вышэйшага класа, якія першымі ішлі за модай і фармавалі стандарты. Паступова акцэнт зрушыўся: гладкая скура стала ўспрымацца не проста як даніна модзе, а як прыкмета чысціні і дагледжанасці. Так звычайная камерцыйная стратэгія ператварылася ў культурную норму — а затым і ў яшчэ адзін абавязак для жанчын.
Спыніцца можна было б на самым першым пункце, бо галоўнае ў адаптыўках — тое, што яны скіраваныя менавіта на жанчын. Гэтым усё сказана.
Хтосьці можа запярэчыць, што сёння ўсё радзей можна пачуць «жанчына павінна падмалёўвацца». Цяпер гэта нібыта гучыць мякчэй: «жанчына павінна быць дагледжанай». Але пад гэтым «дагледжанай» хаваюцца ранейшыя патрабаванні. Для мужчыны «дагледжанасць» — гэта чыстыя валасы і кашуля, а для жанчыны — гладкая скура, «свежы выгляд» (значыць: усё роўна трэба мець макіяж), стройнае цела і маладосць без прыкметаў узросту. Чаканні засталіся, проста змянілі форму.
Мінская фатографка Ліна Дрэйк часта сутыкаецца з асуджэннем за тое, што яна нібыта «недагледжаная». У гэтым рылсе Ліна спрабуе абараніць сябе і разважае, чаму дагледжанасць гэта не пра дэкаратыўную касметыку. Каментары пад відэа — хрэстаматыйныя.
Можа здацца, што калі ўлічваць усе гэтыя крытэры, то пад адаптыўкі падпадае велізарная колькасць рэчаў. І менавіта ў гэтым сутнасць праблемы. Пакуль мы не задаем сабе пытанне, мы не заўважаем, наколькі глыбака ў нашае жыццё ўплеценая прапаганда «прыгажосці». Але як толькі пачынаеш углядацца, робіцца заўважна, што гэтыя практыкі літаральна паўсюль. І гэтыя веды не скасоўваюць іх існаванне, а наадварот падкрэсліваюць, наколькі яны моцныя і як умела маскіруюцца пад «нармальнае» і «натуральнае».
«Хіба макіяж, манікюр, галенне не могуць быць маім асабістым выбарам»?
Тут важна задацца пытаннем: наколькі гэты выбар сапраўды вольны і не прадыктаваны жаданнем пазбегнуць асуджэння, папрокаў і пачуцця віны?
«Нешта насамрэч не з’яўляецца выбарам, раз людзі не могуць ад гэтага адмовіцца» (Fahs, Unshaved, 2022).
Ці сапраўды мы робім гэта выключна «дзеля сябе»? Ці сапраўды дзеля сябе — уставаць на гадзіну раней, пазбаўляючы сябе сну, каб нанесці макіяж? Цярпець боль эпіляцыі, калоць сабе нешта ў здаровае цела, класціся пад нож, пазбаўляць сябе ежы дзеля «ідэалу»?
Менавіта таму важна разабрацца, адкуль бярэцца гэтае «дзеля сябе». Выбар не існуе ў вакууме — ён фармуецца культурай, у якой мы расцем. Дзяўчынкі не нараджаюцца з любоўю да эпіляцыі, абцасаў і дыетаў — іх гэтаму вучаць. З ранняга веку ім паказваюць, што прыгажосць — гэта абавязак. Вядома, гэта не адбываецца рэзка — непасрэдны прымус і сіла рэдка даюць вынікі. Таму на нас уздзейнічаюць мякка — найчасцей праз масавую культуру *.
Памятаеце наборы дзіцячай касметыкі «Прынцэса» і «Маленькая фея»? Памятаеце дзіцячыя энцыклапедыі для дзяўчынак, дзе нам, апрача ўсяго іншага, расказваюць пра тое, як фарбаваць пазногці, рабіць прычоскі і карыстацца касметыкай? Памятаеце фільмы і мульцікі, дзе прынцэсы і зоркі старэйшай школы — гэта заўсёды эфектныя канвенцыйныя красуні з ідэальнымі макіяжам і прычоскай?
Усё пачынаецца з маленства — акуратна і незаўважна, што мы нават не паспяваем зразумець, дзе нам расставілі пасткі. Уся культура вакол нас заточаная на тое, каб навучыць маленькую дзяўчынку турбавацца аб сваёй знешнасці. І што не менш важна: усяму гэтаму не навучаць хлопчыкаў. Знаходзячыся ўнутры гэтага працэсу, дзіўна было б усяго гэтага не захацець, калі з малых гадоў нам падаюць гэта як нешта натуральнае і бясспрэчнае. Жанчыны фарбуюцца, мужчыны — не. Такі парадак (не).
* Гэтыя працэсы можна разглядаць праз тэорыю культурнай гегемоніі Антоніа Грамшы: калі ўлада ўтрымліваецца не толькі гвалтам, але і праз кантроль над культурай і нормамі. Прыгнечаныя пачынаюць бачыць свет праз прызму інтарэсаў прыгнятальнікаў, нават калі гэта супярэчыць іх уласным. У гэтым сэнсе клопат аб «прыгажосці» для дзяўчынак перастае быць асабістым выбарам і ператвараецца ва ўбудаваную норму грамадства.
Блізкая ідэя ёсць у псіхалагіні Ды Грэм у працы Loving to Survive (Graham, 1994), якая прапанавала паняцце сацыяльнага стакгольмскага сіндрому: жаноцкасць як адаптацыя да мужчынскага гвалту і прыгнёту. Нібы закладніцы, жанчыны пачынаюць прымаць інтарэсы прыгнятальнікаў за свае ўласныя, каб выжыць і знізіць рызыку гвалту.
Феміністкі другой хвалі актыўна крытыкавалі практыкі прыгажосці і разглядалі іх як адзін з элементаў сістэмнай мізагініі. Навошта патрыярхату патрэбныя адаптыўкі? Шэйла Джэфрыс у сваёй кнізе «Прыгажосць і мізагінія» дае выразны (хоць і, магчыма, жорсткі) адказ:
«Практыкі прыгажосці неабходныя для таго, каб можна было адрозніць пол. Практыкі прыгажосці ствараюць, а таксама выяўляюць “адрозненне” паміж мужчынамі і жанчынамі».
Сутнасна аўтарка кажа, што практыкі прыгажосці служаць спосабам візуальнага падзелу полаў. Яны робяць адрозненне паміж мужчынамі і жанчынамі імгненна відавочным — пазначаюць нас, каб адразу было ясна, хто належыць да «дамінантнай» групы, а хто да падпарадкаванай.
Такі візуальны падзел падтрымлівае сістэму няроўнасці: мы з першага погляду вызначаем, мужчына перад намі або жанчына, і аўтаматычна пачынаем ставіцца па-рознаму. Мужчын часцей успрымаюць як тых, хто дзейнічае і мае ўладу, а жанчын — як тых, хто ўпрыгожвае і падпарадкоўваецца. Калі б гэтыя вонкавыя адрозненні зніклі, падтрымліваць звыклыя ролі і чаканні было б значна складаней. Таму зусім не істотна, ці падабаюцца нейкія практыкі мужчынам. Сама іх сутнасць у тым, што яны існуюць, каб адрозніць нас ад мужчын.
З папулярызацыяй трэцяй хвалі фемінізму (з 1990-х гадоў), «росквіту» парнаграфіі, адаптыўкі сталі ўсё радзей крытыкавацца. Choice feminism расказвае нам, што жанчыны робяць практыкі прыгажосці для сябе, гэта выбар і эмпаўэрмент (гэта значыць «надзяленне сілай»). Але якая сіла ў тым, каб абцяжарваць сябе штодзённай дадатковай нагрузкай? Так, жанчыны цалкам могуць казаць, што макіяж надае ім сілы, але цікавае пытанне ў тым, што пазбаўляе іх сілы, калі яны не носяць маску («Прыгажосць і мізагінія», Джэфрыс, 2005)?
Чаму жанчыны не могуць проста не рабіць нічога? Гэта значыць, валодаць тым жа прывілеем, што і мужчыны? Чаму жанчынам так цяжка выйсці ў свет з «голым» тварам? Чаму жанчыны пазбаўленыя гэтага выбару першапачаткова?
Феміністкі забараняюць?
Крытыкес практык прыгажосці часта абвінавачваюць у тым, што яны забіраюць у жанчын суб’ектнасць, пазбаўляюць іх права выбару і ўвогуле ўвесь час нешта жанчынам забараняюць. Давай разбяром кожны пункт паасобку.
Пры тлумачэнні вытокаў практык прыгажосці нельга забраць у жанчын суб’ектнасць. Суб’ектнасць у жанчын якраз і забіраюць практыкі прыгажосці. Безумоўна, прызнаць, што ад самага нараджэння цябе прымусілі займацца «прыгажосцю», складана. Як піша Грэм, жанчынам лягчэй верыць у «прыроднасць» жаноцкасці і ўласнага выбару выкарыстоўваць практыкі прыгажосці, бо інакш прыйшлося б прызнаць, што нашыя паводзіны кантралююцца вонкавымі зменнымі, гэта значыць ужываннем сілы з боку мужчын. Прызнаць гэта азначала б «прызнаць тэрор над сабою».
У гэтым выпадку крытычны падыход да адаптывак якраз вяртае жанчынам права выбару. Ён дапамагае ўбачыць, што «натуральнае жаданне быць прыгожай» сфармавана культурай, і толькі зразумеўшы гэта, можна выбіраць па-сапраўднаму, а не паводле правілаў, навязаных звонку.
У феміністак няма ні ўлады, ні права штосьці забараняць жанчынам. Жанчына — не дзіця, не зняволеная і не рабыня, каб ёй дыктавалі, што можна, а што нельга. Сэнс не ў тым, каб адабраць у кагосьці памаду, а даць іншы пункт агляду на звыклыя з маленства практыкі і прапанаваць іншы варыянт.
* Дадатковы момант да рэфлексіі. У сваёй кнізе Шэйла Джэфрыс сцвярджае, што заходнія практыкі прыгажосці павінны быць прызнаныя шкоднымі культурнымі практыкамі з прычыны іх адпаведнасці азначэнню ААН: пад шкоднымі культурнымі/традыцыйнымі практыкамі маюцца на ўвазе тыя, якія робяць шкоду здароўю жанчын і дзяўчынак, якія ажыццяўляюцца ў інтарэсах мужчын і якія ствараюць стэрэатыпныя ролі для прадстаўні_ц розных полаў і апраўдваюцца традыцыямі.
Адмова ад адаптывак: пара простых парадаў
Калі пачынаеш разбірацца, што такое адаптыўкі, то наступным крокам можа стаць жаданне паспрабаваць жыць без іх — хаця б часткова. Калі ў цябе таксама з’явіцца такое жаданне, хачу даць пару простых парадаў з уласнага досведу, каб зрабіць гэты шлях больш бяспечным.
Адмова ад адаптывак можа быць эмацыйна цяжкой — часам яна выклікае пачуццё трывогі, разгубленасці або нават дэрэалізацыі. Рабі гэта, калі маеш на гэта сілы. Змяняць свой лад жыцця і ўспрыманне сябе сапраўды няпроста.
Не трэба адмаўляцца ад усяго адразу. Напрыклад, я пачала адмаўляцца ад макіяжу ўлетку — калі з шчыльным макіяжам горача і максімальна некамфортна. А пачаць адмаўляцца ад галення можна ўзімку, калі ўсе і так ходзяць у штанах.
З тымі людзьмі, з якімі ты пачуваешся камфортна і ад якіх не чакаеш асуджэння, сэксісцкіх жартаў ці дурных пытанняў.
Адмовіцца ад таго, што прышчэплена з маленства, — складана. Гэта нармальна, калі ў цябе атрымліваецца павольна ці не атрымліваецца зусім. Гэта не правал, а паказнік таго, наколькі моцна гэтыя нормы з намі зрасліся. Гэта не твая віна.
Калі адмаўляешся ад звыклых заняткаў, якія нас прывучылі ўспрымаць як клопат пра сябе, можа з’явіцца пустата і недахоп прыемных дзеянняў для сябе. Можна пачаць клапаціцца пра сябе больш рэальнымі спосабамі: забяспечваць сабе здаровы сон, есці ўлюбёную ежу, рэгулярна наведваць доктар_ку і здаваць аналізы, знаходзіць час на хобі і адпачынак.
І важны момант на заканчэнне: ніякія адаптыўкі не робяць цябе дрэннай ці няправільнай «феміністкай». Фемінізм — гэта не пра знешнасць, а пра погляды і ўсвядомленасць. Адмова ад адаптывак — не абавязак, а магчымасць. Магчымасць паспрабаваць жыць крыху вальней, без страху і без звыклага сцэнара «трэба».
Артыкул створаны ў рамках праекта «Together 4 values — JA», які сумесна рэалізуюць арганізацыі ІншыЯ і Razam e.V. пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Германіі.
