У многіх краінах ёсць Міністэрства абароны: не вайны, не нападу — менавіта абароны. На «паперы» ўсе нібыта толькі абараняюцца, але войнаў ад гэтага меней не становіцца.
Мы выраслі на гісторыях пра вайну. Здавалася б, памяць пра гэта павінна была назаўжды выпрацаваць у грамадства імунітэт супраць гвалту. Але гэтага не адбылося.
Сёння, калі ўжо чацвёрты год ідзе поўнамаштабная вайна Расіі супраць Украіны, а ў Беларусі шосты год не спыняюцца рэпрэсіі, гісторыі пра гвалт не сыходзяць з інфапрасторы. Гвалт руцінізуецца, і мы (каб даць рады з гэтай інфармацыяй) усё больш прызвычайваемся да падрабязнасцяў жорсткасці адных людзей датычна іншых.
Афіцыйная рыторыка пра вайну ўжо даўно выйшла за межы апісання трагедый і перайшла ў сферу гераізацыі і рамантызацыі. Культ памяці ўсё часцей ператвараецца не ў напамін пра боль і страты, а ў інструмент мілітарысцкай прапаганды.
21 верасня адзначаецца Міжнародны дзень міру, і ў гэтым артыкуле мы разбяромся, як памяць пра вайну паступова ператвараецца ў яе рамантызацыю і чаму гэта небяспечна.
Нас вучылі ганарыцца вайной
Афіцыйны дыскурс беларускай культуры з другой паловы XX стагоддзя грунтаваўся на памяці пра Другую сусветную вайну. Шматлікія творы літаратуры, жывапісу і кінематографа дэманстравалі штодзённасць салдат і мірнага насельніцтва.
Гістарычны наратыў у Беларусі пры гэтым не быў аднастайным. З аднаго боку — гераізацыя, дзе вайна падавалася праз бравурныя песні, урачыстыя паэмы і фільмы, якія праслаўлялі мужнасць, адданасць Радзіме і гатоўнасць ахвяраваць сабой. У гэтым наратыве салдат ішоў у бой з усмешкай, партызанка станавілася прыкладам гераічнай стойкасці, а смерць успрымалася як пачэсная ахвяра дзеля перамогі.
З іншага боку — больш змрочная перспектыва, якая прысутнічала ў частцы літаратуры і ў сведчаннях відавочцаў. Тут вайна паказвалася як штодзённасць холаду, голаду, страху і пастаяннага болю. Не гераічны подзвіг, а выжыванне, пакуты і маральная траўма былі ў цэнтры ўвагі.
Савецкая дзяржава пераконвала сваіх грамадзян_ак у тым, што ахвяраваць сваім жыццём у выпадку вайны, — пачэсна і ўхвальна. У той жа час памяць жывых сведкаў не давала выкарыстоўваць іх досвед выключна як інструмент прапаганды. Таму ў мастацкіх творах, напрыклад у прозе Васіля Быкава, замест патэтыкі і гераізму гучала змрочная жорсткая штодзённасць і ўнутраны свет чалавека, вымушанага ў гэтым жыць.
Цікава, што чым менш заставалася жывых сведкаў вайны, тым больш гучным і маштабным станавілася святкаванне Дня Перамогі. Першапачаткова гэта быў дзень памяці і смутку — людзі ціха згадвалі тых, хто не вярнуўся. Упершыню парад прайшоў толькі ў гонар 20-годдзя Перамогі, потым адбываўся ў юбілейныя даты. І толькі з 1995-га, праз 50 гадоў пасля сканчэння вайны, парады сталі штогадовай традыцыяй, усё больш гучнай і ўсё менш падобнай да ціхага дня памяці.
Забытыя ахвяры
Яшчэ адна асаблівасць савецкага наратыву — амаль поўная адсутнасць памяці пра Халакост*. І гэта пры тым, што вялікая частка грамадзянак БССР да вайны былі менавіта габрэйкамі, а падчас вайны нацысцкія ўлады стварылі незлічоную колькасць гета і некалькі буйных канцэнтрацыйных лагераў.
У афіцыйным дыскурсе акцэнт непазбежна змяшчаўся з ушанавання памяці ахвяр на гераізацыю «народа-пераможца». Нават самі словы Другая сусветная вайна прамаўляліся рэдка: іх замяніла ўзнёслая назва Вялікая Айчынная вайна. Яна разам з рыторыкай пра «свяшчэнную вайну»* ператварала ўсе страты — з абодвух бакоў — у «свяшчэнныя ахвяры» дзеля перамогі.
* Тут можна згадаць вядомую песню «Свяшчэнная вайна» Аляксандра Аляксандрава на словы Васіля Лебедзева-Кумача.У постсавецкі час месца для памяці пра пацярпелых станавілася ўсё менш. І калі сыходзіла пакаленне жывых сведкаў вайны, дзяржава паступова атрымала манаполію на гістарычную памяць.
Эстэтызацыя вайны і ператварэнне памяці пра вайну ў атракцыён вайсковай доблесці
Гераізаваны вобраз ваяра-пераможца ў масавай культуры
Галоўная мэта сталінскіх перадваенных фільмаў заключалася ў тым, каб стаць сродкам мабілізацыі: падштурхнуць людзей да гатоўнасці ісці на вайну і пераканаць, што яна будзе хуткай і адносна лёгкай. Таму перадваенныя стужкі ішлі па тонкай мяжы: з аднаго боку — трэба было ўзняць баявы дух і выклікаць гнеў да ворага, з другога — не адштурхнуць жорсткімі сцэнамі і рэалістычнымі падрабязнасцямі. Менавіта таму першыя савецкія фільмы пра вайну старанна пазбягалі паказваць сам фронт і сапраўдныя жахі баявых дзеянняў.
Але пасля вайны ўсё змянілася. Людзі, якія самі прайшлі праз акопы і бачылі смерць на ўласныя вочы, пачалі здымаць зусім іншае кіно — праўдзівае і антываеннае, такое, пасля якога дакладна не хацелася казаць «Можам паўтарыць» і браць у рукі зброю.
Фільм «Ідзі і глядзі» зняты паводле сцэнара беларускага пісьменніка Алеся Адамовіча. Галоўная мэта гэтага фільма не ўзвялічыць гераізм савецкіх салдат, а паказаць вайну як абсалютнае зло, якое ніколі не павінна паўтарыцца.
Пасля прагляду гэтай стужкі хочацца толькі маўчаць: немагчыма ні сказаць «можам паўтарыць», ні пажадаць новай вайны.
Гэта не чорна-белая гісторыя пра «добрых» і «дрэнных». Тут вайна супрацьпастаўляецца самой прыродзе і самой чалавечай сутнасці, а ў гледачоў і глядачак узнікае агіда не столькі да ворага, колькі да любой формы гвалту.
Але час ідзе, і ў масавую культуру ўсё мацней пранікае «адшліфаваны» вобраз вайны і гераічнага ваяра-пераможцы. І кіно становіцца не антываенным, а мілітарысцкім. Асаблівую ролю ў гэтым адыграў расійскі кінематограф, які дагэтуль выпускае па некалькі ваенных фільмаў штогод. У іх звычайна галоўны герой — дасведчаны і адважны афіцэр, які перамагае ворагаў дзякуючы сваёй вынаходлівасці і спрыту.
Вайна ў такіх стужках паказваецца ў першую чаргу не як трагедыя і смерць, а як непазбежная перамога.
Ваенізаванае выхаванне дзяцей
У беларускіх школах патрыятычнае выхаванне займае асаблівае месца: амаль на кожным кроку, нават 1 верасня на ўроках ведаў дзецям распавядаюць пра вайну, пра подзвігі народа і асабліва — піянераў. Часта ў прыклад ставяць 14-гадовага Марата Казея, які падарваў сябе і ворагаў гранатай.
Аднак ваенізаванае «патрыятычнае» выхаванне не абмяжоўваецца толькі школамі. У маі 2022 года Лукашэнка падпісаў закон аб стварэнні і фінансаванні «патрыятычных» клубаў* пад кантролем сілавікоў. Там дзяцей вучаць разбіраць і збіраць аўтаматы, страляць, пісаць «лісты на фронт», ненавідзець ворагаў і «развіваць у сабе гераічныя якасці».
«Дзеці паспаборнічалі ў трапнасці стральбы з страйкбольнай зброі, прыгадалі парадак нарыхтоўкі да стральбы з розных паставаў, выканалі нарматыў па запаўненні магазіна 30 патронамі, паўтарылі іадпрацавалі прыёмы самастрахоўкі пры падзенні, развучылі прыёмы комплексу ручнога бою».
Ад «ніколі зноў» да «можам паўтарыць»
Так, памяць пра Другую сусветную ў апошнія гады канчаткова ператварылася ў гламурызаванае свята, дзе не засталося месца смутку і ўшанаванню памяці, але ўсю прастору занялі канцэрты, парады, ухваленне вайсковай моцы і гераізацыя ўдзельні_ц вайны без якой-кольвек рэфлексіі.
Афіцыйны беларускі дыскурс, калі і згадвае ахвяраў вайны, робіць гэта перадусім у прапагандысцкім ключы. Ахвяры і здзекі ворагаў прадстаўляюцца як своеасаблівы маральны арыенцір, каб прымусіць грамадства адчуваць удзячнасць сучаснай уладзе за тое, што цяпер «хаця б не катуюць немцы».
Такім чынам любыя крытычныя настроі — адносна палітыкі, эканамічнай сітуацыі ці сацыяльных праблем — адкідваюцца як недарэчныя ў параўнанні з пакутамі мінулага.
Да таго ж у афіцыйным наратыве пэўны час таму з’явіўся такі акцэнт: замест традыцыйнага выразу «кожны чацвёрты» гучыць фармулёўка «кожны трэці». Гэтая змена падаецца не як імкненне да гістарычнай дакладнасці, а хутчэй як спроба ўзмацніць паток нянавісці да «ворагаў». У гэтым жа ключы можа разглядацца распачынанне справы аб генацыдзе беларускага народа. Шчырай павагі да ахвяраў у такім падыходзе, аднак, не бачна, а бачны інструмент палітычнай маніпуляцыі.
Да чаго вядзе адсутнасць рэфлексіі і ператварэнне памяці пра вайну ў атракцыён вайсковай доблесці, мы можам яскрава назіраць на прыкладзе Расіі. У дзясятыя гады разам з маштабнымі парадамі і гераічнымі вобразамі ў кіно ў масавую свядомасць увайшоў лозунг «Можам паўтарыць». Прапаганда, якая старанна стварала вобраз «дрэннага Захаду», што ўвесь час змагаецца з Расіяй (як тады, з 1941 па 1945), замацоўвала ў свядомасці людзей пачуццё «абложанай крэпасці» і ўпэўненасць у правільнасці любых дзеянняў дзяржавы супраць гэтага «дрэннага Захаду».
Цяпер удзельніц вайны Расіі супраць Украіны прадстаўляюць як тых, хто «працягвае справу дзядоў і мужна змагаецца з нацызмам». Падчас правядзення «патрыятычных акцый» удзельніц Другой сусветнай сімвалічна ставяць у адзін шэраг з удзельніцамі вайны ва Украіне. На расійскім тэлебачанні ўдзельніц вайны называюць выключна героямі. Гэты наратыў лагічна нараджаецца з усіх тых наратываў, што гадамі панавалі ў расейскай інфапрасторы.
З Расіяй усё зразумела, а ў чым праблема гераізацыі ваяроў?
Калі грамадства абвяшчае каго-кольвек героямі, яно нібыта стварае прыклад для пераймання. Герой — гэта той, каго лічаць ідэалам, да якога трэба імкнуцца. І калі гераізацыя адбываецца выключна праз гатоўнасць забіваць і паміраць, то ў выніку ўзнікае культурны ідэал, заснаваны не на міры і салідарнасці, а на гвалце і ахвяраванні сабой. Так фармуецца культ сілы і смерці, які перашкаджае развіццю гуманістычнага мыслення і падштурхоўвае новыя пакаленні бачыць подзвіг толькі ў вайне.
Сёння ў дэмакратычных супольнасцях натуральна, што абаронцаў Украіны лічаць героямі — і гэта справядліва, бо яны бароняць сваю краіну ад агрэсіі. Але калі думаць пра будучыню, у якой вайна будзе немагчымая, лепш увогуле адмовіцца ад ідэі гераізацыі ўдзельні_ц вайны.
Пашану і ўдзячнасць ваярам трэба спалучаць з акцэнтам на салідарнасці з імі, падтрымцы, медычнай і псіхалагічнай дапамозе. І галоўнае — засяроджвацца на прычынах вайны і на тым, што можна зрабіць, каб больш ніхто не мусіў ваяваць.
Аўтарка: Дар’я Гардзейчык
Артыкул створаны ў рамках праекта «Together 4 values — JA», які сумесна рэалізуюць арганізацыі ІншыЯ і Razam e.V. пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Германіі.
