Як за 80 гадоў змяніўся сэнс 9 Мая? Якой гэтая дата бачыцца праз прызму новай вайны, развязанай Расіяй супраць Украіны? Якім чынам дзень памяці і смутку ператварыўся ў мілітарысцкае шоу з ваеннай тэхнікай і гучнымі песнямі? Чым афіцыйны Дзень Перамогі ў Беларусі прынцыпова адрозніваецца ад расійскага? Чаму Еўропа адзначае завяршэнне Другой сусветнай не 9-га, а 8-га чысла?
Да важнай для беларуса_к даты «ІншыЯ» падрыхтавалі канспект дыскусіі, удзельнікі якой — гісторыкі і даследчыкі — прапануюць зірнуць на Дзень Перамогі з розных ракурсаў і яшчэ раз задумацца аб тым, што ўласна мы адзначаем і чаму робім гэта менавіта так. Сустрэча адбылася па ініцыятыве публічнай установы «Формула чалавечнасці» (з яе дырэктаркай Анжалікай Аношкай мы раней асобна размаўлялі пра беларускіх вязн_іц нацыянал-сацыялізму і дыялог пакаленняў).
Удзельнікі і ўдзельніцы дыскусіі:
Крысціна Янеке
Доктарка гістарычных навук, супрацоўніца Цэнтра ваеннай гісторыі і сацыяльных навук Бундэсвера.
Павел Церашковіч
Даследчык, гісторык-антраполаг, кандыдат гістарычных навук.
Аляксей Ластоўскі
Кандыдат сацыялагічных навук, член Беларускага інстытута публічнай гісторыі
Аляксандр Цярашчака
Ветэран расійска-ўкраінскай вайны
Ігар Казмерчак
Краязнаўца, даследчык лакальнай гісторыі
Пытанні задаваў Максім Жбанкоў
(даем іх перафармуляванымі і са скарачэннямі).
Што канкрэтна здарылася 8 і 9 мая? І чаму, здавалася б, відавочныя рэчы сталі нагодай для палітычных спекуляцый і ідэалагічных канфліктаў?
Я пачаў бы з таго, чаму дзве даты. Гэта цікавая і інтрыгоўная гісторыя: насамрэч вайну скончылі не вайскоўцы і не палітыкі — вайну скончылі журналісты.
А гісторыя такая: першы акт аб капітуляцыі Германіі быў падпісаны 7 мая каля трох гадзін ночы ў Францыі ў горадзе Рэймсе, у стаўцы аб’яднанага камандавання Дуайта Эйзенхаўэра. Была ўзгодненая дата і самае галоўнае — час, калі спыняецца ўзброеная барацьба. 8 мая 23:01.
На падпісанні акта аб капітуляцыі прысутнічаў пул журналістаў, сярод іх — карэспандэнт і кіраўнік парыжскага агенцтва Associated Press Эдвард Кенэдзі. З усіх журналістаў узялі клятву, што цягам 36 гадзінаў яны абавязаныя маўчаць пра тое, што адбылося. Меркавалася, што менавіта ваеннае камандаванне праз 36 гадзін абвесціць, што капітуляцыя адбылася. Але на поўначы Германіі, на самай мяжы з Даніяй, амерыканцамі і брытанцамі быў захоплены маленькі горад Фленсбург. У ім была нямецкая радыёстанцыя, і пад прымусам амерыканскага камандавання гэтая радыёстанцыя на нямецкай мове стала паведамляць воінскім часткам, што вайна скончылася, капітуляцыя падпісаная. Пра гэта абсалютна выпадкова даведаўся Кенэдзі і вырашыў, што эмбарга знятае, можна гаварыць — раніцай 8 мая ён паведамляе пра гэта ў сваё агенцтва. Тое маментальна пускае навіну — і ў Вялікабрытаніі і ЗША пачынаецца стыхійнае святкаванне.
Паведамленне журналіста ставіць палітыкаў перад фактам, ім ужо няма куды дзявацца, і ў тры гадзіны дня па брытанскім часе Чэрчыль [прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі. — заўв. рэд.] робіць афіцыйную заяву пра капітуляцыю Германіі. Следам за ім гэта робіць Трумэн [прэзідэнт ЗША. — заўв. рэд.]. Але тое, што акт быў падпісаны ў Рэймсе, страшна не спадабалася Сталіну: чаму падпісваюць у Францыі, а не ў Берліне, сталіцы пераможанай краіны? Таму па патрабаванні Сталіна 8 мая ў прыгарадзе Берліна паўторна падпісваюць акт аб капітуляцыі — у той момант, калі ўся Еўропа ўжо святкуе перамогу. У Савецкім Саюзе гэта ўжо 9-е чысло. Так атрымаліся дзве даты.
І як савецкая прапаганда гэтае свята выкарыстоўвала?
У чэрвені ў Маскве прайшоў парад Перамогі, а ў 1948 годзе Сталін вырашае гэтае свята адмяніць. Яно яму не патрэбнае. Яму перашкаджаюць ветэраны, якія вярнуліся з вайны, якія выжылі, якія адчуваюць сябе мужнымі, самастойнымі людзьмі. Больш за тое, гэта людзі, якія бачылі іншы свет, бачылі Еўропу і як там жывуць людзі. Сталін гэтага спалохаўся.
Наступны парад Перамогі адбыўся толькі ў 1965 годзе пры Брэжневе. Пасля гэтага парадаў Перамогі не было да 1985 года. Складваецца ўражанне, што чым далей ад гэтай вайны, тым больш яна ў Расіі і ў Беларусі эксплуатуецца як ідэалагічны рэсурс. Эксплуатуецца не дзеля таго, каб зразумець, што не трэба паўтараць, што войнаў наогул не павінна быць, а дзеля таго, каб гэтыя войны працягваліся.
Тая істэрыя, якая назіралася ў Расіі (асабліва пасля анэксіі Крыма) пад лозунгам «Можам паўтарыць!», была накіраваная на выкарыстанне памяці вайны не дзеля міру, а дзеля таго, каб гэтую вайну бясконца працягваць. Працытую аднаго з ідэолагаў «рускага міру» Дугіна, які адкрыта піша: «Мы, рускія, любім вайну. Мы заўсёды ваявалі. Вайна — гэта наша сутнасць, а калі мы не ваявалі, мы проста гнілі».
Нам трэба далучыцца да еўрапейскай традыцыі не ўшанавання перамогі, а ўшанавання памяці. Мы мусім аналізаваць і думаць, як зрабіць, каб вайна не магла паўтарыцца.
Як мяняўся вобраз 8 мая і 9 мая ў свядомасці немцаў?
Ва Усходняй і Заходняй Германіі гэты дзень успрымаўся па-рознаму. У ГДР у 1950-я – 1960-я гады гэта было свята, яго адзначалі амаль гэтак жа, як у Савецкім Саюзе. У ФРГ свята не было. Гэта быў Дзень Еўропы, дзень дэкларацыі Шумана [9 мая 1950 года міністр замежных спраў Францыі Рабэр Шуман прапанаваў аб’яднаць металургічную, жалезарудную і вуглездабыўную прамысловасць Францыі і Заходняй Германіі, што ў далейшым стала падмуркам для стварэння Еўрапейскага саюза. — заўв. рэд.]. Дзень Перамогі ў нас не згадвалі. Гэта змянілася ў 1985 годзе, калі тагачасны прэзідэнт Германіі Рыхард фон Вайцзекер выступіў у Бундэстагу з прамовай і ўпершыню афіцыйна назваў 8 мая Днём вызвалення [то бок вызвалення Германіі ад нацыянал-сацыялізму. — заўв. рэд.], што выклікала дыскусіі ў нямецкім грамадстве.
У нас гэта не свята, але памятны дзень. Праводзяцца афіцыйныя мерапрыемствы, ускладанні вянкоў. Пасля нападу Расіі на Украіну сітуацыя стала больш складанай, таму што падобныя мерапрыемствы заўсёды праходзілі каля савецкіх мемарыялаў. У палітычным сэнсе мы падтрымліваем Украіну, але ў гістарычным сэнсе нельга забывацца на адказнасць Германіі за вайну і 27 мільёнаў ахвяр на тэрыторыі былога СССР. Цяпер трэба лавіраваць паміж двума фактамі, так што мерапрыемствы ёсць, але забароненыя некаторыя афіцыйныя расійскія сімвалы, такія як георгіеўская стужка ці пэўныя сцягі.
У Музеі Берлін-Карлсхорст, у будынку якога быў падпісаны акт аб безумоўнай капітуляцыі, гэты дзень заўжды адзначалі мерапрыемствамі, дыскусіямі, фільмамі. Але калі раней там збіраліся разам рускія, немцы, украінцы і беларусы, то з 2014 года гэта стала немагчыма.
У Германіі дагэтуль працягваюцца спрэчкі аб тым, ці варта зрабіць 8 мая дзяржаўным святам. Адны лічаць, што гэты дзень важна афіцыйна замацаваць як сімвал міру і вызвалення. Але ёсць і тыя, хто паказваюць на складанасці, звязаныя з гэтай датай, асабліва ўлічваючы яе палітызацыю ў апошнія гады, у тым ліку ў кантэксце вайны ва Украіне.
Да таго ж, 8 мая — гэта канец вайны толькі ў Еўропе, бо завяршэнне Другой сусветнай вайны адбылося 2 верасня ў Японіі.
Акрамя таго, ва Усходняй і Заходняй Германіі гэты дзень успрымаецца па-рознаму: для адных гэта вызваленне, для іншых — пачатак новай акупацыі.
Хутчэй за ўсё, у бліжэйшай будучыні гэтая дата так і застанецца днём для разважанняў і дыскусій, але афіцыйным святам не стане.
Што адбываецца з Днём Перамогі ў Беларусі? Чаму 3 ліпеня ўсё часцей называюць беларускай альтэрнатывай 9 Мая?
Лукашэнка аднавіў савецкі вобраз памяці пра вайну, які да пачатку 1990-х гадоў пачаў паступова распадацца і фрагментавацца. Але ж Лукашэнка ў значнай ступені і мадыфікаваў тую памяць, што існавала ў БССР. Ён шмат што задзейнічаў: вобраз партызанскай рэспублікі, трагедыі беларускага народа падчас вайны і асабліва — акупацыі. Усё было зменена і ўзмоцнена.
Напрыклад, яшчэ ў часы Машэрава была зацверджаная сімвалічная лічба: падчас вайны загінуў кожны чацвёрты. А дзякуючы новым адшуканням гэтая лічба стала ўжо кожны трэці.
Тое ж самае здарылася з вобразам народа-пераможцы. У БССР галоўнай фігурай пераможцы быў савецкі народ. У сучаснай Беларусі адбылася беларусізацыя гэтай постаці. Калі мы возьмем выступы Аляксандра Лукашэнкі падчас урачыстых мітынгаў на Дзень Перамогі, то на першы план выходзіць беларускі народ, які ў ягонай версіі з’яўляецца галоўным у гэтай вайне — народ, які больш за ўсіх пацярпеў і які зрабіў унёсак у перамогу большы, чым усе краіны-саюзніцы разам узятыя. Тут таксама адбываецца своеасаблівая інструменталізацыя.
9 Мая, Дзень Перамогі, стаў адным з ключавых інструментаў афіцыйнай палітыкі памяці Аляксандра Лукашэнкі, дзе вайна, трагедыя і перамога выкарыстоўваюцца для легітымацыі сучаснай беларускай улады, якая пазіцыянуе сябе як галоўнага захавальніка гэтай памяці.
Размыванне савецкага вобразу адбываецца і за кошт увядзення святкавання Дня Незалежнасці 3 ліпеня. Гэтае свята было запазычанае з рэпертуару БССР, але там яно не так шырока адзначалася. У сучаснай Беларусі 3 ліпеня святкуецца больш маштабна, чым Дзень Перамогі. На 3 ліпеня праходзяць парады, а ў Дзень Перамогі парады ў Беларусі праходзяць толькі па юбілейных гадах (раз на пяць гадоў), у астатні час — толькі ўрачыстае шэсце з ускладаннем вянкоў каля манумента на плошчы Перамогі і мітынг.
Цвёрдая прыхільнасць да савецкай трактоўкі 9 Мая і перапампоўка сімвалічнага капіталу на Дзень Незалежнасці — ці няма ў гэтым супярэчнасці?
Лукашэнка не капіруе савецкі вобраз, а падганяе яго пад свае патрэбы. Знеслі музей ВАВ, а новы пабудавалі ўжо па зусім іншых прынцыпах. Адбываецца трансфармацыя памяці пад актуальныя патрэбы беларускіх уладаў, якія вырашылі выкарыстаць тое, што ўжо ёсць, і манапалізаваць гэта, таму што для беларускай памяці гэтая вайна застаецца цэнтральнай падзеяй.
З іншага боку, Дзень Незалежнасці — гэта тое, што дазваляе стварыць чарговую звязку Рэспубліка Беларусь і Перамога. 9 мая адзначаецца і ў Расійскай Федэрацыі, і ў шматлікіх краінах. Калі ж мы гаворым пра Дзень незалежнасці, то гэта такі звязак менавіта Рэспублікі Беларусь і Перамогі, гэта спроба прыватызаваць гэтую памяць.
Таксама гэта поле, дзе адбываецца высвятленне адносін з Расіяй. Цяпер і Беларусь, і Расія прэтэндуюць на ключавую ролю ў тым, якім чынам святкаваць Дзень Перамогі.
І мы бачым, што Беларусь спрабуе выбудоўваць сваю ўласную палітыку, як трэба святкаваць 9 Мая: расійскія ініцыятывы накшталт георгіеўскай стужкі альбо «Бессмяротнага палка» не займелі падтрымкі з боку беларускіх уладаў.
Як вайна паміж Расіяй і Украінай уплывае на асабістае ўспрыманне людзьмі тых гістарычных дат?
Я вырас на савецкай прапагандзе: глядзеў фільмы пра вайну, запоем чытаў кнігі, гуляў у вайнушку. Сорамна сказаць, але мне было шкада, што вайна скончылася і мне не засталося подзвігаў. Я скончыў гістарычны факультэт педагагічнага інстытута ў 1991 годзе з усім гэтым багажом прапаганды, гісторыі камуністычнай партыі СССР, гераічнага ўкладу савецкага народа. Але з абвяшчэннем незалежнасці Украіны адбылася маментальная ломка — і ўся мішура зляцела.
Я з энтузіязмам прыняў незалежнасць Украіны, стаў больш цікавіцца гісторыяй, але працягваў размаўляць на рускай мове, адзначаў усе гэтыя святы. У мяне не было ніякага дысанансу, што ёсць свята 9 Мая, а ў Еўропе яго святкуюць 8-га.
Але калі ў 2014 годзе анэксавалі Крым, калі пачаліся падзеі на Данбасе, я добраахвотна пайшоў на фронт, бо з усяго, што ў мяне ўкладалі, прыжылося толькі тое, што я мушу абараняць сваю зямлю незалежна ад таго, хто на яе замахваецца: закаранелыя ворагі ці ўчорашнія сябры. Патрапіўшы на Данбас, прайшоўшы свой баявы шлях, я зразумеў, наколькі гэтыя даты выкарыстоўваюцца Расіяй для экспансіі. Сепаратысты абралі сваім сімвалам георгіеўскую стужку і забівалі нашых палонных менавіта з гэтай стужкай. У іх лічылася: раз ты не з гэтай стужкай, раз ты супраць нас — значыць, ты фашыст.
Вярнуўшыся пасля ранення ў 2014 годзе, я адчуваў 9 мая самым цяжкім днём. Выходзіў «Бессмяротны полк» — як злавесныя мерцвякі з партрэтамі, на якіх было шмат энкавэдыстаў, якія знішчалі наш народ. Нас забівалі з гэтымі стужкамі, а тут у тыле іх носяць. Былі пастаянныя сутыкненні, пакуль нарэшце не была забароненая стужка, пакуль не пачалася палітыка дэкамунізацыі. Лічу, што гэта было зроблена запозна. Калі б нехта прадбачыў, як Расія будзе выкарыстоўваць гэтыя даты ў сваёй гібрыднай вайне, гэта зрабілі б яшчэ ў 1991 годзе.
Які дзень — 8 або 9 мая — для нармальнага чалавека не мае значэння. Мае значэнне, што фашызм быў пераможаны. Але мне здаецца, што ўжо тады, у 1945 годзе, закладалася Трэцяя сусветная вайна, і Расія зараз выкарыстоўвае ўсе гэтыя даты, каб працягваць сваю экспансію. У нас ва Украіне зараз няма нават такога паняцця — Вялікая Айчынная вайна. У нас ёсць Другая сусветная вайна, і як чалавек, які ваяваў, я разумею, што любая вайна — гэта трагедыя. Гэта не свята, гэта памяць, гэта павага тых, хто аддаў свае жыцці.
Я не магу зразумець, чаму георгіеўская стужка раптам стала такім фетышам. Няўжо мой дзед паміраў за гэтую стужку? І ўсё было пабудавана на тым, што вялікі савецкі народ паміраў за камуністычную партыю, за савецкую радзіму, за Сталіна. Хаця як салдат я магу сказаць, што пайшоў ваяваць не за ўрад, не за прэзідэнта. Я ваяваў за сваю зямлю, за свой народ.
Мой самы яркі ўспамін з вайны — калі мы на баявым выездзе па тылах суперніка ішлі таемна ў раёне Марыупаля. Была каманда падняць сцягі на бэтээрах, каб пазначыць сваю прысутнасць. Калі мы ехалі праз вёску, якая была на лініі судакранання, дзе ўжо ішлі баі, то выходзілі пажылыя жанчыны і нас хрысцілі, выносілі нам паесці. Дзеці махалі. Я разумеў, што ўрад і прэзідэнт далёка. Ёсць я, гэтыя людзі і мая адказнасць іх бараніць.
Дэкамунізацыя, пераасэнсаванне дат і святаў — наколькі гэта дзейсны спосаб вырвацца з хваткі імперыі?
У нас яшчэ шмат сімвалаў, якія засталіся нават у Кіеве. У маім родным Мікалаеве вельмі шмат гэтых сімвалаў. Шмат вуліц, якія носяць імёны дзеячаў Расійскай імперыі ці савецкіх дзеячаў. Назвы гарадоў, якія толькі цяпер Вярхоўная Рада змяняе. Гэты працэс ідзе і, на мой погляд, павольна, бо гэта пытанне менавіта цэласнасці і існавання краіны.
Мы ўсе, як і ўрад, лічылі, што гэта няважныя рэчы, гэта не эканоміка, на гэта не варта марнаваць грошы. Мы можам вучыцца па старых падручніках, хадзіць па вуліцах савецкіх ці імперскіх герояў. Але насамрэч гэта стала інструментам, які пасеяў гэтую вайну і фактычна прывёў да таго, што мы зараз маем.
Адзін з імперскіх інструментаў гібрыднай вайны — гэта міф пра непераможнасць рускай арміі. Перамагчы яе рэальна і можна, і трэба зрабіць гэта зараз, не чакаючы, пакуль мы атрымаем поўнамаштабную Трэцюю сусветную вайну.
А такія даты — гэта не святы, у якія трэба весяліцца і крычаць, што «мы гэта паўторым». Усё мусіць быць з пункту гледжання нацыянальнай памяці: памяці ўкраінскага народа, памяці беларускага народа — і важна гэтую памяць фармаваць. Я і цяпер памятаю са сваіх школьных часоў, што як толькі мы пайшлі ад малпаў, то марылі ўз’яднацца з рускімі. А насамрэч Пераяслаўская рада [сход у 1654 годзе, на якім запарожскае казацтва на чале з гетманам Багданам Хмяльніцкім заключыла ваенна-палітычны саюз з Масквой. — заўв. рэд.] не была яднаннем брацкіх народаў. Гэта быў звычайны ваенны саюз, які Расія парушыла на другі год.
Гістарычная памяць рэалізуецца не толькі на ўзроўні дзяржаўных ініцыятываў і інстытуцыйных рашэнняў, але і на ўзроўні асабістых адносін чалавека з эпохай. Наколькі значная такая нізавая памяць?
Я хачу расказаць гісторыю маёй бабулі па кудзелі. Калі бабуля была яшчэ маленькай дзяўчынкай, яна апынулася ў так званай Лепельскай партызанскай рэспубліцы [Полацка-Лепельская партызанская зона — вызваленая восенню 1942 года ў тыле германскіх акупацыйных войскаў тэрыторыя БССР. — заўв. рэд.]. Яна не любіла расказваць пра той час, але аднойчы мне ўдалося яе разгаварыць, і яна распавяла дзве самыя запамінальныя гісторыі.
Першая гісторыя — пра тое, як яна ўпершыню ў жыцці паспрабавала шакалад: з рук нямецкага салдата. Немцы праходзілі паўз вёску і пачаставалі яе шакаладкай.
Другая — гісторыя вялікай дзіцячай крыўды. Тады была партызанская рэспубліка, і партызаны нярэдка рабавалі мясцовых. Мама бабулі ў гады вайны знайшла рэдкую тканіну, пашыла дачцэ прыгожую сукенку, сказала: «Толькі на свята надзенеш», — і паклала ў куфар. І падчас аднаго з набегаў партызан гэтую сукенку скраў.
Я не хачу сказаць, што немцы добрыя, а партызаны кепскія. Гэта ні ў якім разе нельга экстрапаляваць. Але гэта тыя ўспаміны маленькай дзяўчынкі ва ўмовах вайны, і яны страшэнна адрозніваліся ад таго, што нам расказвалі ў школе.
У школе мы атрымлівалі ўсё тыя ж савецкія фільмы пра гераічнасць, мастацкія творы, дзе ўсе партызаны-ваяры былі адназначна белымі, а немцы-фашысты — адназначна чорнымі.
Нас вучылі тыя ж людзі, якія вучылі папярэдняе пакаленне, якія працавалі яшчэ ў школах у Савецкім Саюзе, і яны нам таксама перадавалі савецкія наратывы пра чорнае і белае — а мы, дзеці 1990-х, ужо разумелі, што ў гэтай гісторыі нешта не тое.
Нам, аршанцам, расказвалі, што 3 ліпеня 1941 года гераічны капітан Флёраў ударыў «кацюшай» па аршанскім чыгуначным вузле, каб знішчыць фашысцкія эшалоны. Але потым выяўляецца, што фашысцкіх эшалонаў не было — яны не маглі туды прыйсці да 3 ліпеня, таму што каляіна паміж захопленай Польшчай і Савецкім Саюзам была розная. Нямецкія эшалоны затрымаліся пад Баранавічамі, а першы залп «кацюш» быў па савецкіх эшалонах: яны знішчалі сваю ж маёмасць, каб яна не дасталася немцам. І быў нюанс: у «кацюшы» не было дакладнасці — і вялізная колькасць мірных жыхароў, якія жылі недалёка ад вакзала, загінулі ад першага залпу «кацюшы». Ім ёсць помнік у Оршы, але ён схаваны ў прыватным сектары, яго не знойдзеш без правадніка. На ім напісана, што гэта помнік першым ахвярам вайны, але не напісана, ад каго яны загінулі: ад немцаў ці ад Саветаў.
Мы адчувалі фальш, мы разумелі, што нешта не так з Хатынню. Туды нас таксама вазілі і расказвалі, якая трагедыя: 149 чалавек загінула ў Хатыні. А потым глядзіш на іншыя вёскі, і аказваецца, у Брэсцкай вобласці ёсць вёска Дрэмлева — 286 чалавек такім жа чынам загінулі. Вёска Боркі ў Магілёўскай вобласці — 2027 чалавек загінулі. Але чамусьці сімвалам загінуўшых вёсак становіцца Хатынь. А потым мы даведваемся пра сугучча Хатынь і Катынь [Катынь — месца масавага расстрэлу польскіх афіцэраў у 1940 годзе, арганізаванага НКУС. — заўв. рэд.]. Каб схаваць савецкія злачынствы, прыдумалі брэнд Хатыні. Версія спрэчная, згодны, але тым не менш [на думку некаторых даследнікаў, выбар менавіта Хатыні як сімвала праз фанетычную падобнасць да Катыні дапамагаў савецкай прапагандзе хаваць злачынствы НКУС і адцягваць ад іх увагу. — заўв. рэд.].
Да гэтага часу, калі я чую ад чыноўнікаў слова «Хатынь», у мяне не ўсплывае памяць пра 149 забітых. У мяне ўсплывае, што нехта спекулюе на гэтых забітых. Танцы на костках.
Калі прапагандысты і чыноўнікі скардзяцца: «Ах, як дрэнна, што новае пакаленне няправільна ставіцца да праўды Вялікай Айчыннай вайны, не вельмі актыўна святкуе 9 Мая», — мне хочацца сказаць: «Вы ж самі сапсавалі гэтае стаўленне. Вы ж карыстаецеся гэтымі святамі з палітычнай мэтай. Вы ж насыцілі іх такім фальшам, што ад вашай ідэалагізаванай памяці ў мяне агіда».
Але нам трэба памятаць пра Другую сусветную вайну. Гэта сапраўды трагедыя, гэта сапраўды нельга паўтараць.
І, можа быць, перанос з 9-га на 8-е і дапамог бы людзям па-новаму ўспрымаць гэтую вайну. Можа быць, гэта памяняла б і сэнсы — з «можам паўтарыць» на «ніколі зноў».
Дата вельмі прынцыповая. Паверце, калі Беларусь юрыдычна перанясе святкаванне на 8 мая, мы «за парэбрыкам» такія крыкі пачуем, што будзе цалкам відавочна: з гэтым мяняюцца сэнсы.
Завяршу свой спіч гісторыяй, якой пачынаў, — пра сукеначку бабулі. Нечакана, праз некалькі дзясяткаў гадоў, гісторыя атрымала працяг. У 1990-я мой дзядуля пачаў гнаць і нелегальна прадаваць самагон. Некаторыя кліенты, у якіх не хапала на бутэльку, куплялі шкляначку. Мой дзядуля дазваляў ім сесці на кухні, выпіць у яго прысутнасці і заадно пагаварыць. Дык вось, адным кліентам быў ветэран, і падчас размовы высветлілася, што гэты чалавек таксама партызаніў у Лепельскай партызанскай рэспубліцы. Дзядуля расказаў яму гісторыю з сукенкай жонкі. «Я такога не памятаю, шмат гадоў прайшло, але тэарэтычна мог і я асабіста гэтую сукенку забраць». Мой дзядуля не даў яму дапіць і ў прамым сэнсе спусціў з лесвіцы. Гэта той выпадак, калі гераічны фальш і рэальнасць раптам сустракаюцца. І якая тут у чалавека можа быць рэакцыя?
Артыкул створаны ў рамках праекта «Together 4 values — JA», які сумесна рэалізуюць арганізацыі ІншыЯ і Razam e.V. пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Германіі.
